A'PHRIS SE SGILLINN.
PRICE SIXPENCE NET.
LEABHAR III.
AN T-EARRACH, xgu.
AIREAMH
J. C. VICKERY
179,181,183 Regent St., LONDON, W.
Ceard Usgraichean agus airgid do'n Charaid Rioghail.
•<6VICK6BT
AIG VICKERY
THA UAIREADAIREAN
AGU8 USGRAICHEAN-BRAGHAID.
Air. o 2988. ^PH Uaireadair air a dheiltreadh le airgead agus enamel de'n Ullamh is fibhinne de ghorm, de chorcnr agus de ghlas; maille ri slabhraidh bragh-aid freagarrach dha.
Anabarrach saor air £2 12s 6d
Air. Q 2990. . W
TJaireadair Cruinn air a dheiltreadh le airgead agus enamel de'n Ullamh is eibhinne de ghorm, de chore ur agus de ghlas; maille ri slabhraidh braghatd freagarrach dha.
Anabarrach saor air £7 18s. 6d.
Fiorghlan ! Fiorghlan! Sar-fhiorghlan !
., Cha'n] fhaodar sealltainn àir I SALANN CEREBOS gun fihì . cinnteach gu'n deach a dhèanamh le mor churam agus le' suil ri fiorghlaine. Theid an sugh as an deanar e —eadhon an t-aileadh hhios mu'n cuairt air- à ghlanadh; agus theid a chur an taisgead-ain staoin nach leig a steadi an t-aileadh, a chum 's gu'm bi e glan ur nuair a theid a chur gu feum.   Sud e
Salann Cerebos
AN DE OBAIR-SHLAT, FEUMAIL AN GARAIDHEAN
MU
SG ATH-THIGH  WINDSOR.
,ncathrach agus comhdach ilo chaineab etiall-dhathte, air 55/-, 63/-.
iltfim uir a'chaincab agus lan iomradh air gach ni.
PAILLIUNN  HENLEY,
Meud 1 ,.le comhdach de chaineab stiaU-dhathte), air 29/6 j
Meud 2, 35/6; Meud 3, 45/-. Can iomradh air prisean agus air gaeJi ni, saor leis a'phost.
Cathair-Slnteach da Shlatan * Cane' lareir an dealbh! le cul a ghabhas atharrachadh, agus cas a ghabhas Blneadh a chum Da casan a ghiulan.  Am meud beag, 25/-; Meud is mo, 32/6. Cuirear iomradh le dealbhan saor teis a'phost dh' ionnsaidh neach air bì*\.
JCLAS LTD., BROAD STREET, READING
«—rracr——v-^
GACH GOIREAS A THA DHITH AIR PIOBAIRE. 1
TV /TA tha Piob a dhith ort a bhitheas math 1VJ. Su ceo'' a8us eireachdail aireach dòigh, so far am faigh thu it
Ma tha toil agad do Phiob a chur an gleus, fàg an so i agus gheibh thu air a h-ais i fo làn uidheam, deas air son a sèideadh.
Tha Pàruig MaoEanraig, 24 Sràid Renfrew, an Glaschu, a' cumail gach leabhar ciùil airson na Pioba, cho math riobainean is breacan ¦ de gach seòrsa is dath.
Gheibh thu, an so Deise Ghaidhealach agus gach ni a bhuineas dhi.
•ga reic air mheud luchd-eun, no air mheud luchd-luinge bige, air prisean mor-luchd.
P. HENDERSON, W M. HART,
34 ST, ENOCH SQUARE,
24 F Renfrew St., Glasgow.!   Glasgow.
PHEILEAN WIDOW WELCH,
deanta le
C. is G. KEARSLEY.
So an leigheas is eifeachdaiche ague is ealaimhe a th'ann air son nam mnatha.
Bhuidhinn Iad bonn-teist air sgath am mor fhiu aig Exhibition Tasmania, 1891. Tha corr is ceud bliadhna nis o na chaidh am faighinn am maeh, ach tha an cliu mor anns gach aite fathast. Cha'n 'eil ann a tha toirt barr orra so a chum euslaintean nam mnatha a leigheas. Tha gach lighiche is fhearr na cheile gam moladh air fad.
Gheibhear r'an ceannach iad aig hichd-reic nan cungaidh.leiglieis air l/ljis 2/9 am bocsa, no air 1,2 is 2/10 am bocsa, saor leis a'phost, aig Catherine Kearsley (Dept. S.E.), 42 Waterloo Rd., London, s.B.
•:Sdri'A;-iy:):-<fV.-..."".-/-- >'«->'• - .*V- Al
Guth na Bliadhna.
Chaidh Aonghas Mac Aoidh, Leabhar reicear an Struibhle, a shònrachadh gu bhi 'na fhear-foillseachaidh do Ghuth na Bliadhna, agus is e esan a chuireas am mach an Leabhran ràitheil dà-theangach sin 'na dhèidh so.   Thàtar ag ràdh gu'm bi an leabhran air a ghiulan air aghaidh air a' cheart mhodh's air a' cheart bhonn sin a thug cliù cho mòr da anns an aimsir a thrèig, ach thàtar ag ràdh, mar an ceudna, gur àrd an dùil a th' aig luchd-seilbh a' Ghutha gu'm bi an t-atharrachadh cudthromach so chum leas is — rath an leabhrain. —
thoir an aire dha soi
Anns an àireamh fa chomhair an ràithe th'ann, gheibhear dealbh daite gu math ciatach air a' chruth sin de'n deise Ghàidhealach ris an abrar gu cumanta 'Deise na Cùirte,' no'n 'Deise Ohiomh-lionta
Bu choir do gach neach a tha cur uigh anns an Deise Ghàidhealaich samhladh air an àireamh so de Ghuth na Bliadhna a bhi aige. Cuir fios air son fir an diugh fèin, matà, gu
AONGHAS MAC AOIDH,
1/2 43 MURRAY PLACE, 1/2
»»•' ,ei" saor leis
«**«*¦ STRUIBHLE.
No ma's fear-aiteachaidh Ghlaschu thusa, faodaidh tu samhladh fhaighinn le dol thun a bhuth aig A. Mac-Labhruinn, 360-362 Sraid-nan-Earraghaidheal.
THE REMEDY OF KINGS
A further mark of  Royal Appreciation has again distinguished PHOSFERINE by the bestowal of a
ROYAL WARRANT TO SUPPLY PHOSFERINE
TO
His Majesty
THE
King of Spain
THE  ROYAL EXAMPLE
Phosferine is used by the Royal Families of Europe, thus assuring every user of Phosferine that this famous tonic is highly commended by the greatest living physicians.
PHOSFERINE
HAS BEEN SUPPLIED BY
ROYAL   COMMANDS
To the Royal Family I The Imperial Family of China
H.I.M. the Empress of Russia   H.I.M. the Dowager Empress of Russia H.M. the King of Greece H.R.H. the Crown Princess of Roumania
H.M. the Queen of Roumania f H.I.H. the Grand Duchess Serge of Russia And the Principal Royalty and Aristocracy throughout the World.
PHOSFERINE
THE GREATEST OF ALL TONICS
A PROVEN REMEDY FOR Nervous Debility       Sleeplessness Premature Decay      Neuritis
Influenza Maternity Weakness      Neuralgia Hysteria
Indigestion Mental Exhaustion Lassitude Brain-fag
And all disorders consequent upon a reduced state of the nervous system. Bottles, Is. l£d., 2s. 9d. and 4s. 6d. Sold by all Chemists, Stores, 4c. The 2s. 9d. size contains nearly four times the 1s.1Jd. size
Bu choir Quaker Oats a thoirt don chloinn da uair 'san latha
Taitnidh e riu agus bithidh e a chum buannachd mhòir dhaibh.
Chaidh fheuchainn's a dhearbhadh air cloinn-sgoile nach 'eil ni a bheir bàrr air Quaker Oats.a chum spionnadh, feòil is fèithean a dheanamh 's a chumail suas.
Thoir an aire dha so: Ged tha sin mar sin, ceannaichear uiread 's a lìonas dà fhichead trìnnsear de Quaker Oats air sè sgillinn.
Deasaich a rèir an t-seòlaidh a tha air a' phasgan.
AN TICH-CNOTHAICH GAIDHEALACH,
60 RENFIELD STREET, GLASCHO.
R. Q. LAWRIE.
FEAR-DEANAMH PHIOBAN-MORA. DEISEACHAN GAIDHEALACH AIR SON FHEAR IS CHIOLLAN.
Gheibhear breacain is suaicheantais nam Fineachan Gaidhealach uile air laimh agam, agus ma tha dad dhiubh so a dhith orm gheibhear r'an ordachadh iad.
CLAR-PHRISEAN GA THOIRT 8EACHAD A NASGAIDH.
TIGH-OBAIR, 63 SRAID IAIN.
DE DHEANADH TUSA
NA U MOTHAICHIDH TO
Gaduiche san tigh?
Thilginn air le
Dag'Ded=les'
Carson " DED-LE81
A chionn gu'n cuir an toth
a thig as an dag sin, nuair
loisgear e, an gaduiche an
neulfad chòig mhionaidean, gun dochunn sam bith a dhèanamh air a shlàinte; agus, le sin, faodar a ghlacadh gun an spàirn is lugha. Bu choir fear de na dagan sin a bhi aig gach fear-tighe, gach fear-siubhail, gach fear-faire, agus gach neach a tha an cunnart roimh luchd-fuadain no beathaichean borba.
Gheibhear e air a phasgadh gu crainn, maille ri 10 cochuill-chungaidh, nir 7/6; agus cochuill-chungaidh a mhàin air 2/6 an dusan.
G. WATSON & CO.,
69 JESSEL CHAMBERS,
88 Chancery Lane, LONDON, V.C.
LEANN-UBHLAN LE WHITEWAY.
"Cho math ri Fìon gun a dhaoìread." "Na's fearr na Beòir gun bhi cho trom air a' ghoile.'
Leanntan-TJbhlan Gucagach am Botuil,
De gach fàs a bh'anns na deich bliadhnaichean mu dheireadh, agus iad gun chungaidh-ghleidhidh chronail annta.
Air prisean bho 7/6 gu 27/6, gach dusan cairtean ; agus bho 4/- gu 15/- gach dusan pinnt.
Leanntan-TJbhlan Bog, as a'Bhotul.
Cho math ri iomadh gnè de Fhiòn Hock no Moselle. Air prisean bho 8/- gu 20/- gach dusan cairtean; agus bho 4/6 gu 12/6 gach dusan pinnt.
Leanntan-TJbhlan, as a'Bhuideal.
Gheibhear buidealan fghalan agus na's mò r'an ceannach.
Air prìsean bho 1/3 gu 1/9 gach ealan, Milis, Meadhon-ach no Searbh.
" CYDRAX."
So deoch nan uaislean stuama. Chaidh a mholadh leis a Bhaintighearna U. Somerset, agus leis an Ard urramach Deaghan Wilberforce (Ministear do Thigh nan Cumanta), etc.
Air prìsean bho 6/6, gach dusan cairtean; bho 3/6 gach dusan pinnt, agns 2 6 gach dusan drùdhag.
Clàr iomlan nam prìsean a nasgaidh do gach neach a dh' iarras e.
H. WHITEWAY & CO., Ltd., Whimple, Devon, England.
Ged bhioi speuran a' taomadh, Cha tig smal air mo chridh ;
18 UISGE BLATH  S MUSTARD A' feitheamh orm fhin.
AM MUSTARD AIC COLMAN
LAN  S RA I NE   NO  DHA
AIR A CHUR 'SAN AMAR-FHAILGIDH,
'S e dh' nraicheas cail
'8a choluinn bhios sgith, Aig deireadh an la.
Am Bheil Beart-labhairt Agad?
Comhairle saor bhuamsa.
Mur a h-eil, cha'n aithne dhuit an t-aoibhneas agus an toil inntinn a bheir beart-labhairt math do neach. Bidh mise a cur beartan-labhairt air feadh an domhain mhòir, agus iad air am pasgadh gu cùramach agus air an urras-achadh an aghaidh call
Air prisean bho £3.     Iarr iomradh orra ormsa. Ma tha Gramophone agad d am foghainn am brod eagach, leig dhomhsa brodan eagach a chur chugad.   Tha iad agamsa gu lìonmhor agus de gach gnè.    Leigear air iasad, g'am feuchainn, iad do chearn air bith 'sna h-Eileanan Breatunnacb.   Sgriobh chugamsa an duigh fèin,
DAWBON  GOODEY,  84  LEO ARD  ROAD, LONDON,  N.
UISGE-BEATHA
Air an sonrachadh Le Righ Seorsa V.
AN EICH BHAIN
Aosmhor, Blasda, Fallan Gasda. Togaidh e solas, Leabaidh - e dolas.
'S  GUR   FIOR   MHAC-N A-BRAICH   E.
MACEIE & CO., DISTILLERS, LIMITED.
Air an suidheachadh 1742.
TIGH-TOGALAGH LAG A' MHUILINN
'SAN EILEAN ILEACH.
Solasan na
Piob=Thombaca
Coimeasgadh " Two Hours," 5sg. an t-unnsa
Fionnar, Faileanta, Florghlan.
Coimeasgadh " Alder wood, "51 sg. an t-unnsa
'Na tri cumhachdan.   Toradh na h-oidhlrp mu dheireadh a shoirbhich leinn.
Coimeasgadh "Luntin," - Q±sg. an t-unnsa
'Na 1 ri cumhachdan. An coimeasgadh a shuidhich ar cliu.
Coimeasgadh " The Mound," |/4 an dà unnsa
Air a dheanamh leis na duilleagan is fhearr a ghabhas faotainn.
Faodar an ceannach bho na Reiceadairean Tombaca is fhèarr a th'ann; ach ma's duilich dhnit do riar fhaighinn, cuir chagainn dealbhainn postachd a xèti luach na tha dhìth ort, agus cuiridh sinne gad ionnsuidh sampullan air am faod thu do roghainn a dheanamh.
THOMSON AGUS PORTEOUS, DUN-EIDINN.
% %
s s
5 5 5 5 S S S S
AN SGEULAICHE
An T-Earrach, 1911.
9 1. AN SGEUL GOIRID.......................Le Calum Mac Phàrlain   1
2. THALL 'S A BHOS...........................Le Iain Mac Cormaie 26
3. BUAIDH LEIS NA SEOID............................................. 49
4. GAOL A' BHAIRD..........................................Le L. M. V. 52
5. CLANN AN RIGH FO GHEASAIBH................................. 65
6. NA SEANGANAN...............Le Ruaraidh Arascain is Mhàirr 85
7. MOID NA CLOINNE.........................................Le I. N. M. 98
Ma's miann le neach fios a chur uaithe mu ni air bith a bhuineas do'n Sgeulaiche, seach na sanaisean-malairt is malairt an leabhrain, cuireadh e thriall e air An Fhear.-dheasachaidh aig 356-362 Sràid nan Earraghaidheal, Glasoho.
Ach, gach fios mu shanaisean-malairt is malairt an leabhrain, bu chòir an cur a dh' ionnsuidh An Fhir-ghnothuich aig 356-362 Sràid nan Erraghaidheal, Glascho.
Bu chòir gach mìr litreachais a sgrìobhadh air aon taobh na duilleig a mhàin, agus sin cho soilleir ri leughadh sa ghabhas deanamh ; agus is ceart fìor ainm is sloinneadh an ùghdair a thaisbeanadh air na duilleagan sgrìobhte, eadhon nuair nach miann leis am foillseachadh.
Chan eil Am Fear-deasachaidh a' gealltainn mìr litreachais nach eil freagarrach a chur air ais do'n ùghdair; ach ni e a dhichioll a chum a ghleidheadh tèarainte sa thilleadh, ma chuireas an t-ùghdair d 'a ionnsuidh còmhdach-litreach is dealbhan-postachd air.
Bu mhath leinn ar leughadairean aig an tigh is thairis bhi a ghnàth cuimhneachail air an luchd-malairt sin a tha deanamh feum de'n Sgeulaiche a chum an gnothuichean a thaisbeanadh do'n t-sluagh. Is math is fhiach iad sin. Agus, eagar, sud aon dòigh, agus dòigh àraidh, air bhi 'g àrdachadh sa cuideachadh na Gàidhlig. Sìnibh air, ma tà, 's a choidhche tha bhi aichreachas oirbh.
AM BHEIL SUILEAN GOIRT AGAD ?
DO YOU SUFFER from Sore Eyes?		
hi		
Ma bhios do shùilean goirt no dearg, no ma bhios ròineagan do ruisg a' tighinn am moch, dochamnìdh e t' aogasg gn dona. Bidh tu, a bharrachd air sin, fo anshocair, agus an cunnart salchar is dùradaìn a dhol nad shùilean. Bheir sin cnldh do-fhulang ort, gun ghuth air a' chunnart a bhios ann gu'm bi thu ciùrrte fad do bheatha.
Bi furachar, faicilleach, ma tà, mu na sùilean air neo creanaidh tu air.  Creid sinne, fr'o e do leigheas:—
SABH-SHUL SINGLETON
(Singleton's Eye Ointment).
Rinn e mìorbhuilean air feadh 300 bliadhna le bhi fuadachadh droch thoradh an fhuachd, ainteas agus iongrachadh; agus leighis e goirteas-sùl a dh' fhag a' ghriuthach is am nabhrus-dearg 'nan dèidh, neamhnagan agus galair eile d'am bheil an sùil buailteach.
Gheibhear r* a reic e aig luchd reic cungaidh-leighis, agus am bùithean muinntir eile, air 2 -gach pigean.
Leig fios do Stephen Green, 210 Lambeth Road, Lunnainn, gur toil leat a leabhran a chum feum an teaghlaichean, air a' chuspair so: " Mar ghabhas fradharc sùl a choimhead fallan," a eughadh, agus cuiridh e gad ionnsuidh e gu saor.
f fla dithean is feumala do | Leanabh
Biadh freagarach d'a chor, aig amannan iomchuidh, aileadh ur, is gu leoir dheth, fior ghlaine. Se'm biadh is fearr, bainne na mathar. Ach nuair nach foghainteach sin, bu choir :: "AUenburys' Milk Food, No. 1," a thoirt dha; a chionn gu'm bheil e coltach na ghne ri bainne-cich na mnatha, agus a h-uile cuid cho so-mheirbhidh ris.
'Che
'JHIenburps' foods.
Leabhran a' buntainn ri beathachadh is altrum leanabh ga thoirt seachad ^* a nasgaidh.
ALLEN & HANBURYS Ltd
Lombard Street, LONDON
A
IS MIANN LEINN
CLAIDHEAMHNAN=MORA, BIODAQAN, DAQAICHEAN
agus gnothuichean air bith a bhuineas do *n t-Sean-aimsir, a cheannaohaah.
Measaidh sinn ni air bith dhiubh sin a theid a chur d' ar n-ionnsuidh; agus cuiridh sin na prìsean is àirde orra; agus sin gun bhi call ùine.
:: Dundas :: Furniture House
32 Port Dundas Road
(faisg air Ceann-uidhe an rathaid-iarainn),
An Staid Bhochanan, Qlascho.
Tha luchd mòr de Straillidhean Innseanach air tighinn chugainn, de'n mheud is motha, agus dealbhan sar-mhaiseach orra. Air 6/6 an t-aon, saor leis a' phost. Tillear an t-airgead mur bi sasachadh ann.
GALAIR CLEIBH.
Am measg na th' ann de ghalair clèibh no sgamhain, 's e An Caitheamh is miosa A dh' innseadh na fìrinn, bidh naoi neach as an deich a' saoilsinn gur e cliabh lag a th' aca; no gur e an cnatan no casdaich a mhàin a tha cur orra, am feadh is e An Caitheamh a th' ann. Thig an galar so air aghaidh cho mail, sèapach sin is gu'm bi e oirnn air meud is gur gann a ghabhas e leigheas, eadhon, mu'm bi fios againn gu'm bheil cunnart idir ann. Mar sin, ma thig comharra air bith fo d' aire gu'm bheil greim aig galar sgamhain ort, cuir fios air CHARLES H. STEVENS, Lung Specialist, 204 Worple Road, Wimbledon. Is duine esan a thairg a bheatha a dh' ìobairt, a dhearbhadh gu'm bheil an t-ìoc ùr a th' aige air A' Chaitheamh, làn fhoghainteach. 'Sea ghnàths gun fhacal a ràdh riùsan a ni taghall aige, mu dhìol no tuarasdal gus am moth* aich is an aidich iad iad fèin a bhi dol am feabhas. Faodar comhairle a chur ris gun dìol, gach latha 'san t-seachdain, saor o Dhi-Sathuirne, eadar 2 agus 3 uairean p.m.
IMPORTANT.
With the February Number of Buth na Bliadhna commenced an important series of articles in English, by the Hon. E. Erskine, on the subject of The Scottish National Dress. Some years ago Mr. Erskine published "The Kilt and how-to wear it;" and now, at the urgent request of numerous friends, he has decided to supplement that popular brochure with additional notes and observations. The series will be illustrated by modern drawings, done somewhat in the Btyle of the well-known illustrations of Mac Ian's " Costumes of the Clans." The series will epitomize the latest opinion of advanced Celtic scholarship as to the topic of which it treats, and in view of the great numbers of Scotsmen who take a lively interest in this subject of the National Dress, the series of articles in question is sure of a wide-spread and popular reception.
The Annual Subscription to "Guth na Bliadhna" is 51-, or 1 dol. 24 cents Post Free
GUTH  NA BLIADHNA,
Horse Cross,  Perth.
THE
; Highland' Pen
-Aig  JOSEPH  GILLOTT.-
Tha miadh mor air a' pheann so a chionn gu'm bheil e lan airidh air sin.
J S GANN a bha am peann so air fhoillseach-
Air an reic am bogsaichean air
adh le luchd-reic gus an robh e soilleir do luchd-sgrìobhaidh gu'm b'e an dearbh pheann air an robh iad an tòir. Bho'n àm sin, dhìr agus dhìr e am miadh an t-sluaigh ;   agus is 6d.
lan dearbhadh sin nach robh iad air am mealladh 'san dol am mach.   Tha am peann so agus air so-lùbte agus bàrr-chocte; agus tha sin 'ga 2/6 fhàgail furasda dh' iomairt.   Cha'n 'eil peann ' eile ann a ghabhas iomairt cho luath agus le             an da-dhusan-deug. cho beag dragh.
'Gheibhear aig luchd reic bathair-phaipeir e.
Cuirear bocsan anns am bi samhlaidhean seorsaichte air na pinn is fearr, saor leis a' phost dh' ionnsaidh neach air bith a chuireas 6d. chugainne: JTOSnPB GILLOTT, 37 Oraeechnroh Street, London, B.C.
NONSHEDDO
Le so faodar stad a chur air tuiteam SHO
am mach an fhuilt, air sgoltadh nan ròineagan, is ah" a sileadh gu làr. Tha e toirt air an fhailt a dh'fhàs gu ro phailt, agus tha e ga neartachadh sa dhòmh-lachadh gu mòr.
H. N. WILLIAMS
Saor leis
air a'Phost.
282 SRAID BHOCHANAN,
F.C.—is thoir-fas-air-fuilt NONSHEDDO—
chan e reidheadair. GLASGHO.
AM BU MHATH LEAT COSDAS DO GHUAIL A LUGHDACHADH ?
Ma's math leat sin,
Feuch Cungaidh Ghaomhnadh Mhor a' Ghuail
Crath beagan de 'n chungaidh so air gual agus bheir e air bhi na's teoithe agus na 's buaine.
Gdomhnar leis aon cheathramh de 'n iomlan. THA E AIR A REIO AIR 6<i. CACH PASCAN; NO DA PHASGAN AIR I/- SAOR LEIS A' PHOST
Cuir fios air
GOAL SAVING DEPOT, 12 Elms Buildings, Eastbourne
Agus gheibh thu gach fiosrachadh a tha dhith ort.
Biapannan is coir a bhi agad.
GIBBS'S
COLD CREAM TOILET.
Gibbs's French Dentifrice Gibbs's Shaving Soap.
Am measg shiapannan de'n gnè fèin, cha'n 'eil ann a bheir bàrr orra. A chum a bhi toirt ort am feuchainn, cuiridh sin chugad buill - shampuill diubh air faighinn duinn 2d mu choinneamh costas na postachd, agus ainm an leabhair so.
i
Is sinne an t-aon luchd-deanamh —
D. & W. GIBBS'S, Ltd.,
City Soap Works, LONDON, E.
Aig HINKSMAN'S
tha
Furtachd o'n Chuing-analach
IOCSHLAINT A SHEAS FADA.
A fhuair dearbhadh agus nach d'fhai/nich riamh. Bheir i faochadh air ball dhaibhsan air am bheil A' Chuing-analach ; agus tha mor fheum ann dhaibhsan air am bheil Bronchitis no An Triuthach.
If- gach pasgan staoin bho luchd-reic chungaidh-leighis; no saor leis a'phost air 7/- bho J. HINKSMAN, Chemist, Carluke.
Cttircadfi Cairt a'phosta a thriall air, agus gheibh' ear mor thamhiadh air an rud a th'ann.
NUADH A RUACADH RADAN.
Cha'n 'eil ach an t-aon seòl cinnteach air radain a sgrios; agus is e sin le "Ready Rat Relief" Virus. Cha dean e dochar air an duine no air peataichean tighe; ach is aobhar bàis cinnteach e do radain is luchagan.
AIR A REIC LE-
4Ready Rat Relief Virus Co.,
120 SOUTHWARK STREET, LONDON,   S.E.
Tha'n goirteas a th' anns a' chàise so air fhaotainn, air a' chuid is mò, trid a mheanbh-ghin d'an goirear
(Bacillis ^ulgarìcus JKChassoL
Agus mu'n mheanbh-ghin so tha'n t-ollamh Metch-nikoff ag ràdh 'na leabhar air " Sìneadh na Beatha," mar so:—
" It is the most ^useful ol the microbes which can be aceHmatized in the digestive tube for tìie purpose of arresting putrefactions and pernicious fermentations, such as the butyric fermentation."
Tha Càise Naoimh Ibhel sàr-bhlasda, agus 'na bhiadh fallan. Tha e air a dheanamh an àileadh glan na dùthcha sin Somerset, fo sgrùdadh nan daoine is mò eòlas air a' ghnothuch.
A chumail na slainte,
Cha'n 'eil biadh a bheir barr air; '5 a dh' aiseag na slainte,
Ith crioman gach la dheth,.
Air 6£d gach mulachag bho luchd reic bìdh agUB bho luchd reic bainne. Sgrìobhte air gach tè dhiubh gheibhear ainm an là a dh' fhag i an Tigh-bainne aig Yeovil.
Cuirear samhladh de 'n mhulachàig chaise so, agus leabhran a' toirt iomraidh air an Leigheas le Bainne Goirt, saor leis a'phost air faighinn dhuinn fiach 9d de dhealbhain postachd.
APLIN & BARRETT, etc., Ltd., YEOVIL.
18
17
I^Feoil rag agus cneas min, B maiseach.
1/ Sin na their gach mathair a bheathaich a leanabh air bainne agus
ROBINSON'S -BARLEY
Thugaibh an aire gu'n do chliùthaich Luchd Tigh-eiiidinn Lunnainn agus Luchd an Tigh-eiridinn a tha chum leas Cloinn Euslaintich, Uisge Bha- r Eorna, air a mheasgadh le bainne, mar bhiadh do 'n leanabh nach a   'eil bainne cich dha.
MANY LADIES DRINK
common Tea without knowing it, but the finest lady In the land must realise when drinking
STUART CRANSTON'S TEAS
that they are not common, but that they are pure, sweet, and refreshing, and she need not feel ashamed in these ' Budget' times to economise by using his blends
at 1/2,1/4,1/6, & 1/8 per lb.,
which are a revelation to those who have not hitherto used them.
Full weight guaranteed without wrapper. 4 lbs. Parcels and upwards (except 7/2 and 1)4)
Post or Carriage Free.
Buy only at—
28 Buchanan Street, Glasgow
(Comer of Arcade)
Cranston's Tea Rooms Ltd.
^SGEULAICHE
An Sgeul Goirid.
(Paipear a chaidh a leughadh mu choinneamh Cèilidh nan Gaidheal an Glascho air a chòigeamh là de cheud mhìos a' gheamhraidh le Calum Mac Phàrlain.)
s e so aimsir nan sgeul goirid. Tionnsgnar iad, foillsichear iad, agus leughar iad 'nam mìltean am measg luchd-labhairt na cànain Shasunnaich. Tha sin a' taisbeanadh gu'm bheil miadh air na sgeòil ghoirid am measg nan Sasunnach; agus rud a ruigeas miadh am measg nan Sasunnach, cha'n fhada gus an gabh na Goill Albannach ris; agus an rud a ruigeas miadh am measg nan Gall, cha'n fhada gus am bi cìocras nan Gaidheal Albannach a' dol am mach chuige.
Is beachd leam fèin gur e is màthair-aobhair do'n mhiadh sin a th' air an sgeul ghoirid, meud na cabhaig a th' air muinntir an t-saoghail anjas na làithean a th' ann.
2
An Sgeul Goirid
Seall sibhse. Air an latha 'n diugh, faodaidh duine dol am mach 'sa mhaduinn air turus a ghabhadh seachdain r'a dheanamh ri linn a sheanar, agus bithidh e aig ceann na h-uidhe mu'n dorch-aich an latha. Cha'n e a chionn gu'n tèid an t-astar a ghiorrachadh dhà; ach's ann a chionn gu'n gabh an ùine a b' àbhaist da a ghabhail g'a shiubhal, a lughdachadh le bhi cur cumhachd ùir air cùl na beairt-iomchair.
Is amhluidh, le bhi buileachadh innleachd orra, a thèid iomadh obair eile a dh' aotromachadh's a luathachadh. An àite bhi cur teachdaire air muin eich, mar anns na làithean a dh' fhalbh, le fios-cabhaig gu neach a tha air astar ceithir là deug air falbh, cuirear a nis an teachdaireachd a suas crann air amas an speur, agus thig i a nuas air amas na talmhainn ceudan de mhìltean air falbh mu'n gann a dh' abradh tu, " Bo chugad e!"
Ach ged tha eòlas is ealain cho fad sin air an aghaidh, cha do thionnsgnadh fathast seòl air labhairt no leughadh a luathachadh. Nis, an inntinn a bha cleachdte ri beachd a ghabhail air a' mhòr chuid de nithean a' dol air an aghaidh le luathas, is dual dith gu'n glacadh mi-fhoighidinn no fadal i gach uair nach faigheadh i nithean eile a' dol air an aghaidh leis an luathas cheudna. Agus bho nach faodar leughadh is labhairt a luathachadh na's mò na ghabhas iad, 's e 'n t-aon leigheas air a' mhi-fhoighidinn, no air an fhadal sin: leughadh is labhairt a thighinn 'nan codaichean beaga agus gu minic, a roghainn air na blòigh-
An Sgeul Goirid
3
ean mòra a b' àbhaist a bhi ann. As an sin tha e ag èirigh gu'm bheil miann leughadairean an latha 'n diugh a' dìreadh dh' ionnsuidh an sgeòil ghoirid. 'S e seal goirid air caochladh cuspair is fearr a thaitneas riu—amhuil mar a thaitinn am fodair ris a' bhodach : " Tha mòran brìgh ann," ars esan; " ach 's e loinn na cùise tricead's a dh' atharraicheas e cuspair.
Anns na làithean o shean mu'n d' thàinig am fonn cabhaig so air an duine, an cois cumhachd na toite, bha na sgeòil—seadh, agus na h-òrain fèin— fìor fhada. Cha b' annas idir sgeul a ghabhadh trì no ceithir cèilidhean r'a aithris, no òran a ghabhadh leth-uair no uair g'a sheinn. Ach an diugh, thig cianalas air cuideachd an ceann uair an uaireadair ri èisdeachd sgeòil no òraid ; ni còig mionaidean deug an gnothuch air luchd-èisdeachd searmoin—cha'n ionghnadh sin—agus cha'n fhuil-ingear idir òran anns am bi na's mò na ceithir ceathramhan.
Cha'n e fad nan sgeul a mhàin air an d' thàinig an t-atharrachadh so ; ach thug caochladh aimsir mùthadh air aobhar is ealain. Air a' Ghalldachd far an deachaidh mi fèin àrachadh, an àm dhomh bhi 'nam ghiullan, cha mhòr nach robh an sluagh air na seann sgeòil a leigeil a dhìth gu buileach. Bha èibhleag beò an luaithre an teine a bh' ann 's a chaidh as ; agus còrr uair rachadh an èibhleag sin a shèideadh 's a dh' fhadadh nuair bhiodh cuideachd cruinn—le nighin òig mar bu trice. Ach b' fhìor leibideach, a thaobh aobhair is ealain,
4
An Sgeul Goirid
an sgeòil a thigeadh air uachdar anns nan h-amanna ud. Is gann a chuala mi a h-aon diubh nach deachaidh a thoirt gu comh-dhùnadh leis na briathran so : " An they gae'd on and gae'd on till they saw a wee licht; and when they reached the house it was inna ; they keekit through the win-nock for fear some ill thing micht be there ; and when they saw naethin' but a clean fireside and big braw bleezin ingle, they lifted the sneck and ga'ed in; and after that they leeved happy a' their days." Bu shuarach iad an coimeas ris na seann sgeòil Ghallda a tha r'am fhaotainn an leabhraichean, ged b' ann de'n aon ghnè iad. An diugh is gann a tha'n t-iomradh is lugha air an leithid anns an àite 'sam bheil mise chòmhnuidh.
Tha na sgeòil Ghaidhealach a nis a' dol eug, mar an ceudna, air an aon seòl, agus, cha'n fhada bhitheas e gus am bi fuigheall sheann sgeul nan gleann air cho beag luach ri spruidhleach sheann sgeul na machrach.
Bha e 'san dàn gu'n tigeadh an t-atharrachadh sin.
'8 ann le cumhachd na cànain Shasunnaich a tha an ruaig 'ga cur air na seann sgeòil Ghaidhealach. Gach oilean a tha air a mheas feumail do'n òigridh Ghaidhealaich, 's ann troimh 'n chànain sin a theid a sparradh orra. Beus an oid-fhòghluim— 's e sin, mar is trice beus na bana-Ghoill—beus is mò a thig fo aire na h-òigridh; agus's e is mò a mhiannaicheas iad aithris. 'Sea' bhuil gu'm bheil dùthchas nan Gaidheal an Albainn 'ga
An Sgeul Goirid
5
mhùchadh, gu sìor's gu sèimh leis a' Ghalldachas, mar mhùchas an dorcha na cnuic air dol fodha do'n ghrèin. Agus an cois an dùthchais sin tha'n t-seann sgeulachd a' triall gu tìr na di-chuimhne; agus an sgeulachd ùr a tha tighinn 'na h-àite's ann sgrìobhte air paipear is trice thig i; agus is glè ann amh a gheibhear 'ga h-aithris i. Agus bho na bha sgrìobhadairean Gàidhlig air fàs tearc anns an linn a b' fhaisge d'ar linn fèin, no air an toirt suas do chràbhadh gruamach, cha robh moran sgeulachd a' tighinn am mach; agus air feadh aimsir fhada bha bearn mòr an litreachas sgrìobhte na Gàidhlig air a cheann sin.
Bha comunn an sud's an so, a bha mòr 'nam beachd fèin, a bha car mothachail air a' chunnart a bh' ann; agus bha iadsan a' gabhail os làimh grabadh a chur air an dìobairt cànain is dùthchais sin, agus's e an leug-tàlaidh a bh' aca gu dùthchas nan Gaidheal ath-bheothachadh: A' Ghàidhlig a theagasg anns an sgoil. Is fada bho'n cheud uair a chaidh an glaodh sin am mach ; ach gus an àm so cha do bhrosnaich e 'n sluagh gu athchuinge dhùrachdach a dheanamh air a shon: agus cha mhò a ghluais e bàigh 'nan cridheachan ris an luchd-èighich. Theagamh gu'n d' thug iad fainear, air seòl dìomhair nach do thuig iad fèin, gu'm b' iad a' cheart fheadhainn a bu dèine air cur air aghaidh na cànain Shasunnaich, a bu dùrachdaiche mu theagasg na Gàidhlig anns na sgoilean—cha'n e idir d'an cloinn fèin, thugaibh fainear, ach do chloinn dhaoine eile.
6
An Sgeul Goirid
Co-dhiùbh thug an sluagh fainear sin no nach d' thug, faodaidh sibhse bhi cinnteach à so: nuair gheibhear daoine a' tagradh an nì nach 'eil iad fèin toileach a chur an gnìomh, tha foill 'sa chùis. Is math a thuig iadsan aig am bheil fòghlum na dùthcha fo 'n cùram gu'm bu bhaoth-iarrtas iarrtas nan Comunn nuair a thagair iad a' Ghàidhlig a theagasg anns na sgoilean ; agus ri baoth-iarrtas cha do ghèill iad sud riamh ; cha mhò a sheas iad fada an aghaidh athchuinge fhìor dhùrachdaich o 'n t-sluagh.
Biodh sin mar a dh' fhaodas e, cha do nochd an sluagh fathast gu'n robh iad dian air teagasg na Gàidhlig anns an sgoil. Is annamh iadsan a fhuair bho theagasg na Gàidhlig anns an sgoil, no anns an oil-thigh, cuideachadh air a' Ghàidhlig a labhairt no a sgrìobhadh air dòigh a b' fhèarr na bh' aca bho bheul-aithris dhualchasaich.
Creid sibhse mise: 's e cion-teagaisg is aobhar gu'm bheil beagan dùthchais beò fathast am measg an t-sluaigh, agus gu'm bheil grunnan de sgeulaichean agus de òranaichean air mhaireann air feadh nan garbh-chrioch agus nam bailtean mòra anns an taobh deas, nach d' thugadh bhuapa an dùthchas le oidean-fòghluim a bha iad fèin gun ionnsuchadh ceart anns an nì a bha iad ri bhi teagasg.
An àite nan comunn a bhi glaodhaich: Teagaisg a' Ghàidhlig do'n òigridh anns na sgoilean, 's e bu chòir a bhi aca mar chathghairm—an toiseach na streup, co-dhiùbh—Teagasgairean fogh-
An Sgeul Goirid
7
ainteach dhaibhsan a tha ri teagasg a thoirt seachad.
Ach is faoin eadhon an glaodh sin aig an àm so, air a' cheann so: nach toirear mòran feairt air gus am hi e air a dhearbhadh nach 'eil an t-sean chànain air a cumhachd's a loinn a chall fathast.
Nis, co leis a thèid sin a dhearbhadh ?
Tha dreaman de Ghaidheil ann, anns am bheil spiorad an litreachais Ghaidhealaich beò—agus tha cuid diubh 'san làthair. Is aithne dhomh fèin obair deich neach air fhichead aig am bheil comas cuimseach air a' Ghàidhlig a sgrìobhadh, agus a tha toileach an comas sin a chur gu buil far an gabhar ris. Ach anns a' bhuidhinn sin cha'n 'eil ach uimhir bheag a tha ullamh gu làmh a thoirt air obair is àirde na òran no sgeul. Tha deagh leisgeul air sin a bhi mar sin. Anns na linntean a b' fhaisge d' ar linn fèin, chaidh a' Ghàidhlig a leigeil fo dhearmad cho mòr is gu'n do leigeadh seachad cothrom air ainmean gnothuichean ùra nan aimsirean deireannach so a thionnsgnadh; agus gun iad sin a bhi ann, is deacair obaii innealta a dhealbh as aobhar nach 'eil a' buntuinn do'n t-sean aimsir no do'n tuath aig an tigh. 'S e an neo-fhoghainteachd sin na Gàidhlig a dh' fhàg gu'm bheil sgrìobhadairean gann agus gur sgeulaichean is òranaichean a' chuid is mò air fad diubh. 'S e sin a dh' fhàg, cuideachd, nach urrainn leughadairean brìgh le tlachd a ghabhail a litreachas nach 'eil 'na sgeul no 'na òran. Cha do chleachd an inntinnean tuigse a thoirt à gnè
8
An Sgeul Goirid
eile de litreachas—a chionn gu'n robh e gann agus iad fèin neo-oileanaichte 'na leithid. B' iad gnothaichean taobh an teallaich, gnothaichean a' bhaile bhig, gnothuichean an t-sean shaoghail, agus gnothuichean fuaighte ri cràbhadh is eachdraidh, agus iad uile air an iomairt leis an teangaidh a mhàin a bu bhiadh inntinn do na Gaidheil o chionn fada.
As an sin dh' èirich e gur iad an sgeulaiche's an t-òranaiche an aon dithis a thèid aca air cridhe nan Gaidheal a ghluasad le'n ealain. Air an aobhar sin tha e fo mheachainn an dream sin—na sgeulaichean 's na h-òranaichean—a' Ghàidhlig a thogail an àird no a leagail a bhàn. Cha'n fhaodar idir idir a ràdh gu'm bheil rùn a h-aoin diubh sud air a' Ghàidhlig a leigeil a dhìth; oir 's iad na sgeulaichean's na bàird ro-dhìlsean na Gàidhlig. As an eugmhais, c' àite'm biodh i an diugh ? Fo na leacan. B' iadsan a chum air mhaireann an urram, mar chànain sgrìobhte, i; agus is iadsan a tha 'ga cumail air a bonn air an latha 'n diugh.
Ach ged a tha na bàird a' toilltinn mòr-chliù a thaobh an dìlse, cha'n 'eil ar gnothuch riu an nochd. 'S ann air an sgeulaiche a mhàin a tha ar n-aire an tràth so. Tha 'm bàrd, is eagal leam, an impis dol 'na shuain. Ach tha 'n sgeulaiche, ar leam, an impis mosglaidh; agus ma's glic sinne, bheir sinn rùsgadh sùilean air, gun mhòran dàil ann.
Ach arsa tusa: Ciod e an sgeul goirid ann. Ma ta, gheibh sinn sin am mach le bhi fiosrachadh
An Sgeul Goirid
9
ciod è is ciall do'n fhacal " goirid." Tha fios againn gu'm bheil an t-astar a tha eadar a' ghealaich agus an talamh goirid nuair choimeasar ris an astar a tha eadar a' ghrèin agus an talamh, e. Ach, dh' aindeoin gu'm bheil sin mar sin, is urrainn dòmhsa a ràdh gu'm bheil an t-astar a tha eadar a' ghealaich agus an talamh ana-cuibheasach mòr nuair choimeasar ri fad mo shròine fèin e; agus cha'n fhaodar a ràdh gu'n do bhuilich am Freasdal sròn ghoirid ormsa. Le sin tuigidh sibh gur facal anns am bheil ciall neo-shuidhichte, am facal " goirid "; agus air an aobhar sin is èiginn duinn crìochan freagarrach d'ar beachd, a chur m' a thimcheall gach uair a chuireas sinn gu feum e, Ios gu'm bi aig an fhear-èisdeachd fios air meud a' ghiorraid a th'anns an amharc.
Theirinnse gur sgeul goirid an sgeul sin a ghabhadh o cheathramh uair gu trì ceathramhan r'a aithris. Sin agaibh, co dhiùbh, an gnè sgeòil a tha tighinn fasanta am measg luchd labhairt na cànain Shasunnaich; agus's ann de 'n dream sin sibhse agus mise fad na h-ùine, a' cumail am muigh uair no dhà a chuireas sinn seachad aig Cèilidh nan Gaidheal air na h-oidhcheannan Di-Sathuirne air feadh a' gheamhraidh. Deanamaid na ghabhas deanamh sinn fèin a chumail gun a bhi fo bhuaidh na cànain Shasunnaich, cha tèid againn air. Gheibh a' chànain sin làmh an uachdair air dòigh on air dòigh eile. ' S i chànain leis am bheil an rìoghachd air fad air a riaghladh,; agus's i chànain anns aim bheil sinn uile a' cur air aghaidh ar gnothuichean
10
An Sgeul Goirid
lathail; agus is deacair, eadhon do Chèilidh nan Gàidheal, i a chnmail air taobh am muigh nan dorsan. Ach, aidicheam gu'n d' thug sibhse, agus gum bheil sibhse a' toirt, na h-oidhirp is treise a chaidh a thoirt riamh roimhe air sin a dheanamh.
Bha àm ann nuair b' i ar cànain mhàthaireil fèin a' chànain troimh an robh an rìoghachd so, Albainn, 'ga riaghladh; agus bu deacair do na fineachan nach robh 'nan Gàidheil, an gnothuichean a chur air an aghaidh gun iad a bhi fo bhuaidh na Gàidhlig mar a tha sinne fo bhuaidh na Beurla Shasunnaich. Cha b' fhada sheas cànain nam-fineachan ud—gu h-àraidh na Cruithnich—an aghaidh na Gàidhlig. Dhearmaid iadsan an cànain a sgrìobhadh agus a chur an cleachdadh ri gnothuichean ùra na rìoghachd, ri cogadh, ri malairt, ri cràbhadh, mar a dh' atharraich na Gaidheil's na Ròmanaich iad. Agus c' àite'm bheil an cànain an diugh ? Cha'n 'eil deich facail dith air mhaireann air taobh am muigh ainmean àitean 'san leth an ear-thuath de Albainn. Theagamh nach b' urrainn daibh bhi cumail suas ris a' Ghàidhlig; ach cha robh e mar fhiachaibh orra a' Ghàidhlig a leigeil as am beachd's an sealladh nuair bha iad a' feuchainn an cànain fèin a chàradh 's a chur gu feum as ùr—ma dh' fheuch iad idir sin.
A sìos gu linn ar n-athraichean 's ar màthraichean fèin, lean ar sinnsear na fasain Ghallda cho fad 's a b' iomchuidh sin a dheanamh, agus cho fad 's a chaidh an eòlas, gun a bhi call an greim air an cànain fèin.   Agus's e mo bheachd
An Sgeul Goirid
11
fèin nach gabh ar cànain a theasraiginn o'n bhàs mur dean sinne a cheart leithid. Tha a' chuid mhòr againn dian gu leòir air bhi leantainn fasain nan Gall; ach is mòr is eagal leam nach 'eil sinn a' cumail greim air ar cànain.
Seall sibhse car tacain air mar a rinn ar sinnsear anns an t-slighe so. Thàinig an Creideamh Crìosduidh à Eirinn dh' ionnsuidh na dùthcha so. Thàinig e a dh' Eirinn as an Roinn Eòrpa. B* anns an Laidinn a bha gach ainm, cha mhòr, air a ghiùlan, a bhuin ri cràbhadh is aoradh nan Crìosduidhean. An ceann aimsir thugadh dreach Gaidhealach air na facail Laideann sin air a leithid de dhòigh's nach b' aithne do neach a nuas gus an linn so fèin nach b' iad facail a tharmaich 'sa Ghàidhlig iad.
A rithis, thàinig a' phìob mhòr à Sasunn gu Albainn, agus an ceann aimsir ràinig i a' Ghaidhealtachd. An sin chaidh i fèin's a ceòl a dhreach-adh as ùr, ainmean ùra a thoirt air a fuinn, agus puirt-a-beul Ghàidhlig a chur ri cuid mhòir dhiubh. Thug ar sinnsear am Failte's an Cumha bho'n chlàrsaich agus chàir iad ris a' phìob iad, agus thug iad am mach pìobaireachd, le a crunn-lùth's a cliath-lùth's an leithidean sin—ainmean a bhuin roimhe do cheòl na clàrsaich. Ciod è thachair 'na dhèidh sin ? Air an latha 'n diugh is duilich a thoirt air neach a chreidsinn nach i a' phìob mhòr an inneal-ciùil is Gaidhealaiche th' ann. Ach cha'n urrainn sin a bhi; a chionn, a' cumail ùrlar na pìobaireachd am muigh, cha'n
12
An Sgeul Goirid
aithne dhomh ceòl cho neo-Ghaidhealach ris a' cheòl a thig as a' phìob mhòir. Creid sibhse mise a rinn mion-sgrùdadh anns a' chuis.
Aig àm eile, thàinig an Creideamh Protest-anach a dh' Albainn, agus 'na cois thàinig seinn nan Salm a rinn Daibhidh righ nan Israelach. Thàinig na Sailm sin à Sasunn, agus a' chuid mhòr de na fuinn ris an robh iad air an seinn. An ceann aimsir, dh' èirich e gu bhi fasanta an Sasunn agus air a' Ghalldachd a bhi sìneadh am mach nan earannan de na fuinn a bha tighinn an dèidh nan earannan canntaireachd. Cha robh Sailm aig na Gaidheil gus a' bhliadhna 1659, nuair chuir Seanadh Earra-Ghaidheal an Ceud Caogad de Shalmaibh Dhaibhidh am mach. Cha'n ion a chreidsinn gu'n robh am fasan seinn sin aig Gaidheil an taobh tuath roimh 'n bhliadhna 1700. Ach is ion a chreidsinn gu'n d' thàinig e steach do'n Ghaidhealtachd air a' cheart shlighe a thug na Ròmanaich's na Sasunnaich fo Eideard's fo Chrom-well, agus a' Bheurla Shasunnach, agus ioma rud eile. 'S e sin le bhi leantainn bonn nam beanntan mòra troimh Shiorramachdan Pheairt, An Fhor-fhair, Abair-eadhainn, Mhoraidh, Ailginn, Ionbhar-Nàrainn, etc. Tha cuid a' meas gur anns a' Ghaidhealtachd a thàrmaich e; cuid eile a' smaoim-tinn gu'n d' thug saighdearan Gaidhealach as a' Ghearmailt e. Ach tha mi fèin a' meas gu'n d' thàinig e troimh 'n Ghalldachd bho Shasunn. Tha a' phìob mhòr air dol eug an sin cuideachd; ged bha miadh mòr oirre fad linntean an sin.  Ach tha
An Sgeul Goirid
13
aon ni cinnteach: nach 'eil rud eile coltach ris an fhasan seinn air am bheil ar n-aire, an ceòl a tha fìor Ghaidhealach. Ach bha e' na fhasan aig na Goill, na h-Eireannaich, agus na Sasunnaich a bhi 'g atharrachadh sean fhonn air dòigh car coltach ris an dòigh a tha air mhaireann 'san taobh tuath air seinn nan Salm.
Cha chreid mi nach cuala cuid agaibh samhladh air seinn nan salm air a' mhodh fhada, aig a' Mhòd mu dheireadh. Air m' fhacal fìrinneach, cha chuala mi fèin riamh rud a bha cho anabarrach ao-coltach ris an nì a bha e a' samhlachadh. Bha 'n seinn car troimh chèile; cha'n aithnichinn air fuaim nan guth gu'm b' iad Gaidheil a' bha seinn; agus rud a bha uile gu lèir an aghaidh spiorad na seinn: bha co-sheirm ann. A thuilleadh air sin, chaidh an luchd-dreucd an aghaidh riaghailtean a' Chomuinn nuair a thug iad air lom e. Oir tha riaghailt ag ràdh, " The Association shall be non-sectarian."
Cha chreid mi fèin gur ni math a bhi deanamh taisbeanadh de neo-aghartas ar cinnidh aon chuid mu choinneamh ar sùilean fèin no sùilean ar coimhearsnach. Tha an dòigh seinn sin a bhi beò gus an latha 'n diugh 'na aobhar-maslaidh d'ar cinneadh; a chionn gu'm bheil e a' leigeil ris gur sinne an t-aon sluagh air taobh an iar na Roinn-Eòrpa aig nach 'eil comas air ar cànain fèin a leughadh.
Coma co-dhiùbh, tha e nochdadh gu'm b' urrainn d'ar sinnsear am fasan Gallda leantainn gun a
14
An Sgeul Goirid
bhi leigeil as an greim air an cànain fèin. Agus mur dean an sliochd an ni ceudna cha mhair an cànain. Cha'n 'eil mi ag ràdh gu'm bheil na Gaidheil uile dearmadach 'sa ghnothuch. Ach tha a' chuid mhòr gun suim deth.
Seall sibhse. 'S e is ainm oirbhse: Cèilidh nan Gaidheal. An e ur beachd gu'm maireadh a' Chèilidh cho fada beò na'm bitheadh i air a giùlan air a h-aghaidh a rèir na seann dòigh a bha ann o chian ? Cha mhaireadh. Rinn sibhse freagarrach i do'n àm a th' ann; agus tha i aghartach. Guma fada bhios i mar sin!
Samhladh eile. Tha cuimhne aig cuid agaibh air cor na seinn mu chòig air fhichead bliadhna roimhe so, am measg nan Gaidheal aig an tigh agus anns na bailtean mòra. Smaoinich air a cor an diugh. An saoil sibhse gu'n ruigeadh i an inbhe anns am bheil i gun a bhi leantainn àbhaistean ar coimhearsnach, na cinnidhean mòra ? Cha ruigeadh. Agus an àite lasachadh greim air a' chànain a thighinn 'na lorg, 's e mo bharail fèin gu'n d' fhuair i teannachadh beag bho àrdachadh a' chiùil. An t-urram do Eaglais Chalum Chille anns a' bhaile so; agus do Ghilleaspuig Mac Fhearghuis, gu sònruichte! Cha deachaidh e riamh aideachadh air cheart meud ar comaine mar Ghaidheil do Ghilleaspuig, agus do ar caraid " Fionn" a thaobh na rinn iad air sgàth ceòl nan Gaidheal mu'n gann a bha neach eile air tòiseachadh air smaointinn air.
Nis, tha fasan nan sgeul a' toirt car mu'n cuairt
An Sgeul Goirid
15
dh' ionnsuidh an sgeòil ghoirid; tha sgeulaichean ag èirigh 'nar measg, agus's e dleas gach comuinn air am bheil leas na Gàidhlig 'na chùram, gach còmhnadh a tha 'nan comas a thoirt dhaibh; na sgeòil a leughadh aig na Cèilidhean a bhios aca; agus gu h-àraidh na paipearan-naidheachd, na mìosachain agus na leabhraichean anns am bi na sgeòil, a cheannachadh.
Abramaid na thogras sinn, bithidh sùilean tuilleadh 's a chòir de na Gaidheil a' sealltainn thar an guailnean air na h-amannan a dh' fhalbh agus na nithean a bhuin daibh, agus bithidh iad 'gam meas os cionn an luach. Am measg nithean eile; faodaidh mi na seann sgeoil ainmeachadh.
Thubhairt ministear o chionn bheagan mhìosan, aig Blàr-athaill, ma's math mo chuimhne: " How chaste these old tales are compared to the modern comic stories which we hear to-day." Bha e bruidhinn mu'n sgeulachd Ghaidhealaich.
Chuala sibhse bho Iain Camshron, air an Di-Sathuirne so chaidh, samhladh air an sgeul ghoirid *—
"comic story," theireadh am ministear ud—agus, mur 'eil mise meallta, thaitinn e ruibh gu math. Cha robh ni anns an sgeul nach faodadh tachairt. Cha robh e " grotesque." Bha ealain air a bhuileachadh air fàgail nàdurra a tha aig cuid de bhoireannaich—agus, faodaidh mi ràdh aig cuid de fhireannaich—a bhi di-chuimhneachadh am bròin anns an dùrachd leis am bi iad a' cur an cèill fàth
* " Ealasaid Nic Uisdein " à " Leabhar na Cèilidh."
16
An Sgeul Goirid
am mulaid. Cha robh facal anns an sgeul a bha mi-chubhaidh.  Bha e air fad neoichiontach.
A' cheud uair a ghabh Iain Camshron gu follaiseach e, b'ann aig Mòd Ionbhar-pheobharain a bha e. Bha e tighinn air aghaidh gu math leis, agus an luchd-èisdeachd a' faighinn mòran toil-inntinn is aigheir as, nuair a chuir am ministear ud grabadh air. Bha e 'na bhreitheamh aig a' Mhòd sin. Cha d' fhuair Iain duais ged bha e cho soilleir ris a' ghrèin gu'm b' esan a b' fhèarr a rinn.
Aig àm eile bha am ministear ceudna 'na bhreitheamh aig Mòd; agus an àite bhi feuchainn cò a b' fhèarr a bhuilicheadh ealain air leughadh, 's e bh' aige agus aig a sheise: feuchainn cò a b' fhèarr a dh' fhuaimnicheadh facail a roghnaich-eadh na breitheamhan—cò a b' fheàrr a b' aithne leughadh gu'n aon ghràinne ealain a chur ann.
Tha mi ag ràdh ruibh gu'm bheil tuilleadh's a' chòir de Ghaidheil ann leis am fuath ealain air a bhuileachadh air an cànain fèin. Agus tha e a' tachairt gu tric gur iad an fheadhainn cheudna is dèine air ealain an coimh-cheangal ris a' chànain Shasunnaich. Thoir dhaibh ni a tha sean gun ealain, gun snas, agus ni iad aoradh dha. 'S ann mar sin a bha am ministear a dh' ainmich mi mu na seann sgeòil nuair thubhairt e gu'n robh iad " chaste."
'S e mo bharail fèin a thaobh nan seann sgeul nach 'eil ach fear 'sa chòig dhiubh a tha ealanta idir; gu'm bheil cuid ann diubh nach eil laghach
An Sgeul Goirid
17
air aon dòigh 'san gabhar iad. An seann sgeul is brèine chunnaic mi riamh, b' anns a' Ghàidhlig a bha e air innseadh, agus bha e air innseadh gu math ealanta cuideachd. Ach is annamh a leithid 'sa Ghàidhlig, ged tha gu leòir dhiubh an cànainean eile. Ach cha'n 'eil neach ann a smaoinicheas gu ceart agus gu cothromach orra, is urrainn a ràdh gu'm bheil mòran math anns na seann sgeòil. Faodaidh e bhi gu'n robh iad freagarrach do'n àm a chaidh seachad; ach cha'n 'eil iad freagarrach do'n latha 'n diugh. Is annamh iad nach deanadh Eachann Mac Phaidein no Iain Mac Phaidein no Iain Mac Cormaic na's fearr na iad. Agus a thaobh a' chòmhnaidh a bheir iad do'n fhear a tha fòghlum na Gàidhlig, tha iadsan fada am mearachd a shaoileas gu'm bheil iad na's feàrr na leabhraichean eile a dh' fhaodainn ainmeachadh gu teagasg snas is loinn a chur air cainnt. Creid mise : Tha là na seann sgeulachd air dol seachad.
Beachdaicheamaid a nis air na th' againn de sgeulachd nach 'eil 'na sheann sgeulachd.
A nìos gu linn an Teachdaire Ghaidhealaich— b' e sin 1830—cha robh aig na Gaidheil Albannach aon ni sgrìobhte d' am bu fhreagarrach an t-ainm "sgeul." Bha "Turus a' Chrìosdaidh" aca 'sa bhliadhna 1812; agus bha " Nighean an airich " aca 'sa bhliadhna 1822. Ach b' iad sin sgeòil chràbhach a chaidh a dh' eadar-theangachadh o'n Chànain Shasunnaich. Bha sgeòil no dhà Gaidh. ealach anns a' Chollection a thàinig am mach 'sa bhliadhna 1828; agus bha " Màiri a' ghlinne," le
18
An Sgeul Goirid
Tormod Mac Leòid, an " Leabhar nan cnoc." Ach cha robh srad anns a h-aon diubh sin; agus cha robh iad freagarrach do chor nan Gaidheal mar chinneadh aig an àm. Eadar a' bhliadhna 1830 agus 1872's iad bu mhò a bha tighinn am mach còmhraidhean agus naidheachdan, a bha air an dealbh a chum eòlas nan Gaidheal air nithean an t-saoghail mhòir a mheudachadh. Bha cuid diubh sin anns an robh gràinne de mhath, agus cuid eile dhiubh a rinn mòran croin, air a cheann so : gu'n robh iad a' taisbeanadh aineolas nan Gaidheal air nithean a bhuin do'n choimheach gun a bhi aig an àm cheudna a' taisbeanadh an tiugh dhorch-adas a bha air sùilean nan coimheach a thaobh cànain, eachdraidh is suidheachadh nan Gaidheal; agus le sin a' gin an cridheachan nan Gaidheal spiorad an ao-dòchais agus an nàire a thaobh an cinnidh's an cànain fèin, agus dèidh air àbhaistean nan coimheach.
Anns a' bliadhna 1872, thainig am mach " An Gaidheal," mìosachan nach robh fo bhuaidh eaglais no clèir, a mhair seachd bliadhna. Labhair " An Gaidheal" le guth misneachail, agus rinn e togail nach bu bheag air aigne an t-sluaigh. Anns a' cheud leabhar, bha sgeul le Dùghall Mac Phàil, am Muileach, air an d' thug e an t-ainm "Calum a' Ghlinne." Bu sgeul taitneach e air a dheagh innseadh. Na dhèidh sin rinn Dùghall eadar-theang-achadh fìor ealanta air dà sgeul le Seumas Hogg, "The Ettrick Shepherd," air an robh mar ainm " Donnachadh Caimbeul," agus " Silis Nic Coinn-
An Sgeul Goirid
19
ich." Mu'n àm cheudna thòisich Iain Mac Gille-bhàin air bhi 'g eadar-theangachadh sgeul o Bheurla nan Gall. B' ann leis-san a thòisich linn nan sgeul àbhachdach a rinn mosgladh mòr air ar luchd-dùthcha. An dèidh Iain thàinig Eanruig a bhràthair, a lean 'na cheuman, agus a thug bàrr air Iain am feabhas. Cha'n fhaodar a ràdh gur fìor eadar-theangachadh a tha'n obair " Fhinn." 'S ann a thug e sgeulachd àbhachdach nan Gall, agus chuir e dreach Gaidhealach oirre air a leithid de dhòigh's nach aithnichear idir orra gur air taobh am muigh na Gaidhealtachd a fhuair iad breith. Dlùth air sàilean Iain is Eanruig Mac Gille-bhàin thàinig lan Mac Phaidein. Thòisich esan le òrain àbhachdach, a' chuid is mò dhiubh freagarrach do mhiann Ghaidheal a' bhaile mhòir; ach an dèidh tamull orra sud, thàinig e g'a ionnsuidh fèin agus thòisich e air bhi sgrìobhadh sgeulachd a tha fada air thoiseach air a' bhàrdachd. Air feadh nam bliadhnachan sin, bha fear no dhà eile nach ceadaich an ùine dhomh an ainmeachadh, a' toirt am mach sgeul; agus mu sheachd bliadhna roimh an àm so dhùisg Dòmhnull Mac Eacharn as a shuain, agus thug e dhuinn sgeulachd a tha suaicheanta am measg Litreachas nan Gaidheal. Bha Dòmhnull gu math eòlach air an litreachas is fearr 'sa chànain Shasunnaich, agus bhuilich e an ealain a dh' ionnsuich e an sin air na sgeòil Ghaidhealach a sgrìobh e; agus tha am blàth ri fhaicinn orra.
O chionn tri no ceithir de bhliadhnachan, thòisich sgeòil ghoirid air tighinn am mach anns
20
An Sgeul Goirid
a' phaipear naidheachd d'an goirear " The People's Journal." Tha iad sin math, meadhonach is bochd gu leòir; ach tha iad a' taisbeanadh nach 'eil an ealain air sgeulachd air chall fathast am measg nan Gaidheal. Tha cuid de na sgrìobhadairean ud, agus, ma leanas iad ris an obair, ruigidh iad ionad cliuiteach am measg nan sgeulaichean. Cha tig dhomh an ainmeachadh, ach tha fear no dhà anns a' bhaile so.
Ach tha mi a' meas nach d'thàinig an sgeulaiche ceart gus an d'thàinig Iain Mac Cormaic. Cha'n 'eil e riaraichte le bhi 'g innseadh sgeòil air nì a chunnaic no chuala e fèin; ach feumaidh e dealbh agus suidheachadh math mu'n tèid e air aghaidh gu cainnt is ealain a bhuileachadh orra, nì nach 'eil a h-uile sgeulaiche Gaidhealach a' deanamh. Tha e soilleir 'na obair gu'n d'thug e geur bheachd air litreachas na cànain Shasunnaich; agus a dh' aindeoin sin, nach do chaill e comas air a chànain fèin a chur sìos leis an t-snas dhùthchasach oirre.
A'cheud uair a thachair dhomh sùil a thoirt, air obair Iain, cha robh ainm fèin oirre, agus shaoil mi se gu'm bu neach eile a rinn i; oir bha na litrichean " D. W. Me K." air taobh am muigh a' phasgain dhuilleagan; agus nuair a dheasaich mi air son A' Chomuinn Ghaidhealach an leabhran sin d'an goirear " Uirsgeulan," chuir mi an t-ainm cearr air clàr-innsidh an leabhair. B'ann troimh 'n mhearachd sin a fhuair mi mach cò a b' ùghdair do'n sgeul a ghlac m' aire. Sgrìobh mi litir d'a ionnsuidh. Cha'n 'eil cuimhne agam air ciod è bha innte.   Ach
An Sgeul Goirid
21
fhuair mi freagradh bhuaidh anns an d'thubhairt e gu'n robh e an impis gach mìr Gàidhlig a sgrìobh e riamh a thrusadh's a thilgeil anns an teine. Is coltach gu'n robh e mothachail air an nì so: nach robh a bhuadhan mar sgeulaiche air am meas a rèir an airidheachd le breitheamhan a' Mhòid—nì a bha da-rìreadh fìor. Thachair gu'm bheil droch làmh sgrìobhaidh aig Iain; agus tha a mi a' meas nach do ghabh na breitheamhan an dragh orra fèin a phaipeirean a leughadh. Cha do leugh mi fèin trì duilleagan nuair a mhothaich mi gu'n robh sgeulaiche ealanta agam fo m' bheachd. Bho'n àm sin gus an latha 'n diugh thug mi os làimh gach sgrìobhadh a rinn e an Gàidhlig ath-sgrìobhadh's a chur an clò. Dè thachair ? Chaidh leabhar beag eireachdail d'an goirear " Oiteagan o'n iar," anns am bheil seachd sgeòil thaitneach, a chlo-bhualadh am Paislig le Alastair Gardner clo-bhualadair do Sheumas Coats: agus tha samhladh de'n leabhar sin anns na leabhar-] ainn a chuir an duine sin air bonn anns a' Ghaidhealtachd. A bhàrr air sin chaidh leabhar fìor thaitneach agus fìor eireachdail d'an goirear " Thug i spèis do'n àrmunn " a thoirt am mach an Struibhle le Aonghas Mac Aoidh. Ged is gràinne-mullaich nan sgeul Gaidhealach an sgeul so, an dà chuid a thaobh feabhas an litreachais agus eireachdais an leabhair, tha e fìor gu'n deach a dhiùltadh le breitheamhan a' Mhòid, agus an duais a thoirt air son sgeòil nach gabhadh idir a chur an coimeas ris.
Thug na leabhraichean sin brosnachadh agus
22
An Sgeul Goirid
togail cridhe do Iain agus bho àm cur am mach nan leabhraichean ud, sgrìobh e de sgeòil na dheanadh leabhran eile cho mhòr ri " Oiteagan o'n Iar," agus an ceann ceithir là deug o'n diugh bheir e crìoch air sgeul fada d'an tigeadh an t-ainm " Novel," a tha tighinn am mach anns a' phaipear-naidheachd eachd sin, " The People's Journal." *
Am meud sin mu thimcheall na buil a thig o bhrosnachadh. Ciod è nis mu thimcheall an dìth brosnachaidh a fhuair e bho luchd - coimhead beò na Gàidhlig anns na Comuinn agus bhuapa-san a tha air cùl leabhraichean a tha comh-cheangailte ri cùis na Gàidhlig ?
A thaobh breitheamhan a' Chomuinn Ghaidhealach, dh' innis mi dhuibh cheana mar a thug iad breith air an làmh-sgrìobhadh an àite bhi toirt breith air an sgeul mar sgeul. Chaidh samhlaidhean air an dà leabhran, " Oiteagan o'n iar" agus " Thug i spèis do'n àrmunn" a chur a dh' ionn-suidh an " Celtic Review," nuair thàinig iad am mach; ach gus an latha so cha robh an guth is lugha mu'n deidhinn. An roimh-radh an leabhair da'n goirear " Transactions of the Gaelic Society of Inverness," is cleachdadh bhi 'g innseadh mu gach leabhar nuadh a thig am mach a tha buntainn ri gnothuichean Gaidhealach. Ach cha'n 'eil facal mu'n dà leabhar so le Iain Mac Cormaic ann. Mu dheireadh an Earraich, aig coinneamh bhliadhnail
*Tha 'n sgeul so, d' an goirear " Dùn-àluinn," anis 'ga chlò-bhuladh aig Alasdair Gardner am Paislig, le sùil ri a chur am mach an riochd leabhair.
An Sgeul Goirid
23
A' Chomuinn Ghàidhlig 'sa bhaile so, bha na buill air tì duais a thairgseadh uair eile do'n Chomunn Ghaidhealach air son litreachais aig a' Mhòd, nuair chuir mise 'na aghaidh a chionn nach robh dearbhachd againn nach rachadh a buileachadh air obair nach b'fhiach, mar a chaidh a dheanamh uair no dhà roimhe. Leth-chreid na buill mi, agus rinn iad cùmhnant agus chuir iad air falbh e an cois na duaise. B'e so an cùmhnant: Gu'm b'fheudar am paipear a mheasadh airidh air an duais, a chur a dh' ionnsuidh a' Chomuinn Ghàidhlig gus am faicteadh e. Dhiùlt an Comunn Gaidhealach aonta a chur ris a' chùmhnant; agus cha'n fhaodar a ràdh nach robh iad ceart. Ach cha'n e sin a bha fo m' aire, ach so : am feadh's a bha sinn deasboireachd 'sa Chomunn Ghàidhlig mu'n chùis, cha d'thàinig e fo m' bheachd gu'm faca a h-aon de na buill—agus bha mu fhichead 'san làthair—a' cumail am muigh " Fhinn" agus mi fèin, a thug sùil air na leabhraichean aig Iain Mac Cormaic ; agus tha mi creidsinn nach cuala cuid aca iomradh orra. Thugaibh fainear gu'n do thachair sin an Comunn a tha rùnachadh cumail suas na Gàidhlig agus am measg dhaoine aig am bheil roinn de bheairteas an t-saoghail. Sin agaibh samhladh air a' bhrosnachadh a tha na Comuinn, agus buill nan Comunn, a' toirt dhaibh-san a tha deanamh na's mò na aon dream 'eile a chumail suas agus a chuideachadh air aghaidh na Gàidhlig.
Tha fios agam gu'm bheil sibhse deanamh na's fearr na sin; ach am bheil sibh a' deanamh ar dìcheall as leth nan sgeulaichean ?
24
An Sgeul Goirid
Nis, tha trì seòrsaichean de sgeòil ann: sgeul air rud a thachair; sgeul air nì nach do thachair, ach a dh' fhaodadh a chreidsinn gu'n do thachair; agus sgeul air ni nach gabhadh tachairt. 'Se'n sgeul air an nì a thachair is duilghe a dhèanamh. 'S e eachdraidh is ainm da nuair is fada an sgeul, agus naidheachd nuair is goirid e; agus bho na tha 'n sgrìobhaiche air a chuingeachadh leis an fheum a th' ann air bhi fìrinneach, no coltach ris an fhìrinn, cha 'n 'eil e cho furasda ealain a chur ann. 'Se'n sgeul air an nì nach gabhadh tachairt is usa a dhèanamh; ach mur bi sgeul de 'n t-seòrsa sin fìor ealanta, cha'n fhiach e; a chionn, cha'n eil aobhar ann ach a thaisbeanadh ealain. Bha na seann sgeòil, air a' chuid is mò, de'n t-seòrsa so; agus a chionn gu'm bheil a' chuid mhòr dhiubh a dh' easbhuidh ealain, cha'n 'eil mòran maith annta. Tha, gun teagamh, a h-aon no dhà a tha fìor ealanta, agus, air a cheann sin, freagarrach mar aobhar teagaisg do sgeulaiche. Ach cha mholainn iad do neach a bha miannachadh comas air a' Ghàidhlig a bhuileachadh le cumhachd air gnothuichean an latha 'n diugh. Ach mholainn do gach neach a tha cur roimhe a bhi 'na sgeulaiche, a bhi tòiseachadh air an dara seòrsa de sgeòil a chleachdadh, a roghainn air seòrsa eile dhiubh, a chionn gu'm biodh e saor bho chuing na fìrinn agus an ro-ealain.
Anns a' chomh-dhùnadh, so na theirinn: Cha'n 'eil aon mhodh air comh-chur nan sgeul is fearr na am modh dìreach.   'S e tha mi ciallachadh le sin:
An Sgeul Goirid
25
gu'm bu chòir do'n sgeulaiche gach ni a th' aige ri ràdh, a ràdh air seòl goirid dìreach, agus gun a bhi dinneadh na ghabhadh roinn na thrì no 'na cheithir ràidhean, an aon ràdh, a chionn gu'm bheil sin a' fàgail a' chèill ruaimleach agus do-lèirsinn. 'S iad an fheadhainn a tha fo bhuaidh na cànain Shasunnaich is buailtiche do'n droch chleachdadh sin. Lean àbhaist nam Frangach a roghainn air àbhaist nan Sasunnach's nan Gearmailteach ; agus, air gaol a' mhathais, na tugadh an Sgeulaiche Gaidhealach oidhirp air nì a chur anns an sgeul a bhuineas do dhìomhaireachd na h-inn-tinn agus a' chridhe. Cha 'n 'eil math 'sam bith an sin; agus taing do'n Fhreasdal, cha'n 'eil dèidh ar cinnidh—a mheud 's a dh' fhan dìleas d'an cànain co-dhiùbh—air a leithid de bhaoth-fhios-rachadh.
Is coingeis leam fèin sgeul a bhi fada no goirid; ach is beachd leam gu'm meudaich an sgeul goirid àireamh nan leughadairean—agus tha mòr fheum ann air sin—na's mò na ni an sgeul fada e. Ach biodh e fada no goirid, 's e 'n sgeul a theasraigeas a' Ghàidhlig bho dhol as, ma ghabhas sin idir a dhèanamh.
Thall 's a bhos.
Le Iain Mac Oormaic.
nn a bhi toirt seachad sgeul thall's a bhos, 's ann a chur soilleireachd le eisimpleirean air deas-fhaclachas is gèiread nan Gaidheal, agus air an doimhneachd a dh' fhaodas a bhi an cuid de abairtean a shruthas am mach a gnàth sheanachas bho bheòil a labhras glè shimplidh an coitcheann, gun oidhirp a thoirt air a bhi geur. Cluinnear seòrsa seanchais eile a dh' fhaodar a thoirt fo 'n cheann ris an fheàrr a fhreagaireas mar ainm " blaomasdaireachd "; ach anns am bheil doimhneachd cuideachd nuair a chriathrar e.
Nis, tha h-uile sluagh, de na h-uile cànain, buailteach do na h-uile seòrsa abairt air am bheil mi dol a thoirt eisimpleir. Ach tha na Gaidheil air an comharrachadh am mach, am measg treubhan eile, air son a bhi deas-fhaclach, geur agus mac-meanmnach. Lean na buadhan sin riutha fad nan linntean a nìos; agus tha iad, air an latha 'n diugh, na's taisbeanaiche, anns a h-uile cùil is leth-oiriche, na tha iad far an d'fhuair càlachadh na h-àirde deis a fhreumhan an greim, agus an do ruag e am mach le chànain 's le litreachas 's le chleachd-ainnean fèin, sean chleachdainnean is sean fhàgail nan seana Ghaidheal.
Thall 's a bhos
27
Tha mòran de sheana Ghaidheil an diugh fathast a thig am mach le seanachas simplidh, socrach a' ciallachadh mòrain; ach anns an dòigh is coltaiche 'sam bith ris an t-seadh ris an abair sinn " blaomasdaireachd "; agus's e sin a cheud cheann a ghabhas mi.
Is gann a tha àite beag 'sa Ghaidhealtachd nach 'eil cuideiginn ann a tha comharraichte air son blaomasdaireachd an gnàth sheanachas, agus doimhneachd mhòr anns a' bhlaomasdaireachd sin cuideachd. Tha cuid nach urrainn iad fèin a leigeil a thuigsinn ceart ach anns an t-seadh so; agus tha'n dà chuid doimhneachd agus aighear innte, ged's ann an dòigh ann an seòrsa cho-samhlachdan a tha iad a' bruidhinn.
Thàinig òganach aon uair rathad an Bois Mhuilich a shealg bhèistean dubha, agus fhuair e mar fhear - treòrachaidh an aon sealgair a b' fhèarr 'san Ros air fad, agus a b' eòlaiche measg nan càrn. A' dol tarsuinn am monadh aon latha, bh'aca ri dol seachad air sean chladh nach gabhadh ach gann aithneachadh mar àite tìodhlacaidh, ach gu'n robh seòrsa de chloich chinn r'am faicinn an sud's an so am measg an fheòir's an fhraoich.
" Cha deach duine a thìodhlacadh an so o chionn iomadh latha," ars an t-òganach.
" O, cha deachaidh, eudail, o chionn lethcheud bliadhna, duine beò a thìodhlacadh an so; agus 's mòr am beud e. Ach nuair a bha mise òg, is iomadh tòrradh mòr sunndach aig an robh mi anns a' cheart àite so.   Cha'n 'eil cladh eile am Muile is
28 Thall 's a bhos
fallaine na cheart chladh so, no bho 'n fheàrr sealladh."
A nis, cha'n 'eil fhios agam co-dhiùbh is e no nach e, blaomasdaireachd ainm is feàrr air an t-seòrsa seanachais so; ach thug an duine seachad beachd glè mhath anns a' bhlaomasdaireachd fèin. Bha a' cheart chladh so uaireiginn an t-saoghail glè mheadhonach am measg an t-sluaigh. Bha e faisg air bailtean a bha làn chroitearan, ach a chaidh a sguabadh air falbh feadh an t-saoghail gun aon sùil diubh fhàgail; agus b' e sin a bha 'n seann sealgair a' caoidh: tainead an t-sluaigh agus cha b'e gainnead nan tòrraidhean. Agus tha fios againn cuideachd nach robh na Gaidheil idir coma c'àite 'n cuireadh iad duslach ri duslach, agus gu'm biodh iad a' taghadh àitean àrd, tioram, 'sam biodh ùir mhèineil mar dhachaidh bhuan d'an càirdean. 'S e sin a bha 'n sealgair a' ciallachadh leis a' chladh a bhi fallan.
Nis, b'e òganach Gallda a bha 'n seann sealgair so a' treòrachadh feadh còrsaichean is cladaichean an Rois; agus coltach ri mòran de Ghoill a thèid greis do'n Ghaidhealtachd, bha e làn spagluinn, e smaointinn gu'n robh mòran ann fèin nach robh idir ann, agus am beachd nach robh dad anns na Gaidheil leis an deach e a chur seachad a làithean fèille, ach na chuireadh esan annta fad nan deich làithean a bha e ri bhi 'nam measg. Tha mòran Ghall a' smaointinn, bho nach 'eil Beurla loinneil aig na Gaidheil nach d'fhàg an dachaidhean riamh, nach eil sìon eil' annta na's mò; ach mu'n do dheal-
Thdll 's a bhos
29
aich am fear so ri Ruaraidh fhuair e shùilean fhosgladh na b'fharsuinne na bha iad riamh, agus cothrom gu leòir air a bheachdan air na Gaidheil atharrachadh cuideachd.
Nuair a bha iad ag imeachd dh' ionnsuidh a cheud chùirn, bha Ruaraidh ag innseadh eachdraidh is seann naidheachdan na dùthcha dha, is esan ag innseadh do Ruaraidh naidheachdan mu Ghlascho. Bha 'n gunna caol air a ghuala, is cha robh clach no ploc a chitheadh e nach cocadh e 'n gunna, 's e 'g innseadh do Ruaraidh cho math's a bha e air gunnaireachd. Bha Ruaraidh 'na dhuine còir, socrach, creideasach, is bha e toirt cluais do gach nì bha 'n gille 'g ràdh.
Ràinig iad an càrn. Chaidh an abhag a chur a steach, agus nuair thuigteadh gu'n robh beist dubh ann, dh' òrduich Ruaraidh an gille a sìos gu oir na tuinne, far an robh an tràigh còmhnard, agus am faigheadh e an cothrom a b' fhèarr air a' bheist dubh a thilgeadh mu'n toireadh i mach a' mhuir. Thòisich iorghuill gharbh 'sa chàrn. Mu dheireadh thog a' bheist-dubh am mach oirre, 's a h-aghaidh air a dìdeann. Sìos an tràigh ghabh i, 's an cù 'na cliathaich. Chuir an gille an gunna r'a shùil leth-dusan uair; ach bha a' bhèist-dubh a nunn's a nall, is cha robh e 'g amas air losgadh, is Ruaraidh 'na sheasamh air creig a' tàir air a thaobh a h-uile cothrom a bha e leigeadh seachad. Mu dheireadh, thug a' bheist-dubh am mach a' mhuir, agus an dà chuid a chum an cothrom mu dheireadh gun a chall, agus a chum a chliù fèin a
30
Thall 's a bhos
chumail suas an dèidh na bòilich a bh' aige greis roimhe sud, choc e 'n gunna is loisg e. Nuair a dh' fhosgail e dhà shùil, mu'n d'thubhairt Ruaraidh fèin e, chunnaic e gu'n do bhuail an luaidh an t-uisge mu dheich slatan bho'n bhèist-duibh. Sheas Ruaraidh a shuathadh aodainn, agus ars esan: "Nach d' aithnich mi. Cuimhnich, 'ille mhaith nach i targaid iarainn a th' agad am bèist-duibh idir, is nach dean e feum a faotainn air an amharc, 's an sin losgadh nuair a thàirneas tu t'anail."
Ach thug an gille oidhirp mhath air e fèin a sheasamh.
" Cha robh ach dol as caol aig a' chù an uair ud ; " ars esan.
Ach gun a bhi feuchainn ri bhi geur no sgaiteach ; ach a' freagairt 'na dhòigh ghnàthaich fèin, arsa Ruaraidh, 's e gàireachdaich: " U, cha robh cùram do'n chù; bha e dlùth gu leòir do'n bhèist-duibh," a' ciallachadh gu'n robh a' bhèist-dubh sàbhailte gu leòir cuideachd, am fad's a b' esan bu shealgair.
Ach thug an t-òganach oidhirp eile air e fèin a
thoirt as.
" Cha b' fhuilear gunna dà bharaille an uair ud."
Ach a leigeadh a thuigsinn dà nach b' ann aig a' ghunna bha a' choire, ach aig an t-sealgair, arsa Ruaraidh: "Cha robh gunna dà bharaille gu feum 'sam bith an uair ud na's lugha na loisg-eadh tu am baraille eile an toiseach. Nach fhac thu le do dhà shùil nach robh an còrr cothrom agad."
Thall 's a bhos
Chunnaic an t-òganach nach robh toll a dheanadh e a chum e fèin a thoirt as, nach cuireadh Ruaraidh cnag ann 'na dhòigh rèidh, shocraich, chuimsich fèin, agus gu'n robh e anns an àite nach ruigeadh e leas uiread bòsd a dheanamh's a shaoil e 'n toiseach.
Shuidh iad an sin greis air creig, agus fhad's a bha iad a' gabhail toit de'n phìob, thòisich Ruaraidh air innseadh naidheachd mu nithean a thachair da fèin nuair bha e òg.
" Seall tu am monadh àrd ud thall? " ars esan. " Tha cuimhne agamsa long Lochlannach a thighinn air tìr aon mhaduinn ghairbh, gheamhraidh air a' chladach cùl a mhonaidh ud. Bha mise air a' cheart turus air am bheil mi'n duigh leatsa, agus thachair sgioba an t-soithich orm an teis-meadhon a' mhonaidh. Cha robh fhios agam o shluagh an t-saoghail ciod è na daoine bh' annta. Bhruidhinn mi riutha an Gàidhlig agus am Beurla ; ach facal cha tuigeadh iad, ach a' cocadh ris a' chladach an taobh a thàinig iad. Thòisich mi 'n sin air bruidhinn riutha le mo chorragan mar gu'm bithinn a' bruidhinn ri balbhan; ach cha deanadh iad ach an cinn a chrathadh. Ach rud cho neònach 's a chuala mi riamh, bha iad fèin a' tuigsinn a chèile a cheart cho math's ged a b' i Ghàidhlig a bhiodh
Bha Ruaraidh mar a bha iomadh sean Ghaidh-eal agus Bana-Ghaidheal am beachd nach bu chòir do dhaoine a chèile thuigsinn cho math an cànain sam bith, 's a thuigeadh iad a chèile an Gàidhlig;
32
Thall 's a bhos
agus eadhon ged a thuigeadh e fein Beurla, bha leithid de bhuaidh aig a' chànain a fhuair e le bainne mhàthar air 's gu'n robh e, mur biodh e 'na mhothachadh, a' smaointinn nach robh cànain 'sam bith coimhlionta ach a phriomh chànain fèin. Ach gabhaidh na ceart bheachdan cur as leth a h-uile cinneach's a h-uile treubh mu dheidhinn an cànain nàdurra fèin;'s cha'n fheumar e chur as leth nan Gaidheal gur h-ann à aineolas a tha'm beachd so tighinn an àite bhi tighinn o'n bhuaidh nàdurra a th' aig sean fhreumhachd na cànain air an t-sluagh a tha 'ga bruidhinn 'san aon àite fad linntean a tha glas le h-aois, cànain a tha air a lorgadh an cnuic's an glinn's an uisgeachan na Gaidhealtachd an dòigh nach gabhar a choidhche a dhubhadh am mach ciod è 'sam bith a dh' èireas dith fèin mar chànain, fo chomaraich nan linntean a tha ri teachd.
Tha mòran naidheachdan air feadh na dùthcha, air fir is mnathan a bha agus a tha fathast a' sealltainn air an cànain am fìor shimplidheachd de'n t-seòrsa so; agus fhad's a mhaireas iadsan beò cha'n fhaigh a' Ghàidhlig bàs, A dhol ceum beag a bhàrr an rathaid, bha dà chaillich 'nan suidhe a' cnacaireachd taobh an teine, an ait' iomallach de Mhuile aon latha mu àm cogadh a' Ohrimea; agus b' e 'n cogadh fèin an cuspair a bh' aca.
" Cha'n 'eil iongantas idir an rioghachd so bhi buidhinn agus a liuthad duine math a tha cur a suas ùrnuigh as leth ar saighdearan."
Thall 's a bhos
33
" Tha sin fìor, a bhean, ach saoil nach 'eil daoine matha anns an Ruis a' cur a suas ùrnuighean cuideachd."
" Tha fios gu'm bheil; ach cò air an t-saoghal a thuigeadh iadsan ? "
Nis, tha e anabarrach nàdurra do sheann daoine aig nach robh mòran eòlais air cànain ach air a Ghàidhlig fèin am beachd so air an cànain a bhi cho daingeann 'nan inntinnean; agus mar a thubhairt mi cheana 's ann bho shimplidheachd, 's cha b' ann bho aineolas a bha'm beachd a' tighinn.
Ach a thilleadh gu Ruaraidh. Fhad's a bha iad a' bleodhadh am pìoban dh' aithris Ruaraidh driodart no dhà, agus bha tè dhiubh mu euchd a rinn e fèin's a chomh-oidhirpean, an àm long a thighinn air a' chladach latha stoirmeil geamhraidh, agus an cunnart anns an deach iad a shàbhaladh sgioba an t-soithich.
"Agus an dà, shàbhail sibh mòran diubh?" ars an gille.
" Shàbhail sinn a h-uile sùil dhiùbh; " ars esan ach bha naoi deug dhiubh bàthte."
Tha e furasda gu leòir a thuigsinn gu'n robh Ruaraidh a' ciallachadh gu'n d' rinneadh uiread strith a thoirt air tìr nan corp 's a bhàtar a' deanamh a theasairginn na feadhnach a bha beò slàn.
Ach co-dhiùbh mu'n d' thàinig crìoch air an latha, thàinig Ruaraidh troimh dhriodart eile, mar is minig a thachras do bhlaomasdair còir mar a bha e. Tha e coltach gu'n do chuir iad beist-dubh an sàs an àiteiginn, agus nuair a mharbh iad i, mar a
34
Thall 's a bhos
shaoil iad, thilg Ruaraidh thar a ghuala i, is greim aige air chasan deiridh oirre. Ciod è 'sam bith am preathal anns an robh a' bheist-dubh, dhùisg i gu h-obann, agus shàth i a fiaclan an caol droma Ruaraidh. Bha eagal air leis a' phian a ghreim a leigeadh as mu'm biodh a' chùis na bu mhiosa; agus b' e: rinn e a chulthaobh a thionndadh gus am buaileadh am balach stràc de bhata oirre a chuireadh as dith. Tharraing am balach am bata gu sgairteil bho chùl a chinn; ach mu'n d' ràinig a' bhuille, thug a' bheist a ceann as an rathad agus fhuair Ruaraidh buille anns a chaol druim a thug barrachd pèin da na fiaclan na bèiste duibhe. Nuair a fhuair e anail thubhairt e: " An dà, na'n do tharraing thu'm bata cho càrn 's a loisg thu'n urchair roimhe, bhuail thu a' bhèist-dubh, ged nach b' ann far an do sheall thu."
Ach an oidche sin fèin thachair tuiteamas eile a thug air an òganach a bhi smaointinn gu'n robh Ruaraidh air tì pàigheadh mu chlàr a dheanamh air, agus a thug air bonn tuillidh de'n chainnt shocair shimplidh anns an robh Ruaraidh a' leigeadh ris a dhùrachd's a dhuinealas, is lughaid a gho.
Nuair a dh' fheannteadh a' bhèist-dubh, chaidh an craicionn a thàirneachadh ri doras an t-sabhuill. Roimh àm cadail chaidh am balach am mach, as a dheacaid, a shealltainn nach robh coin a' tighinn an rathad; agus bha dìreach cù breac a bh' aig aon de na coimhearsnaich, an dèidh tighinn air fàileadh mu'n cuairt, agus e fèin a shocrachadh ri suipeir anmoich nuair a chaidh sgaoim a chur air.
Thall 's a bhos
35
•Bha 'n t-òganach 'na chon-shuidhe a' sealltainn ciod è am milleadh a rinn an cù, nuair a thug fòid chruaidh mòna fead seachad air a chluais agus sgailc air an dorus mu choinneamh aodainn. Thuirt e am preathal leis an eagal, agus mu'n d'èirich e, cò bha 'na ruith a nìos chuige ach Ruaraidh, 's e 'g ràdh ris fèin: " Tha thu 'd bholla, is thoill thu e, agus is math a choisinn thu e." Ach nuair a chunnaic e gu'm b'e a charaid a bh' aige, cha mhòr nach do thuit e fèin. Bha e an staid chruaidh a' foighneachd c'àite 'n do bhuail se e, 's an robh e air a dhochann, 's e 'g innseadh gu'n do shaoil e gu'm b' e 'n cù breac aig Cailean a bh' ann.
" An dà," ars am balach; " cha do bhuail thu idir mi; ach bha 'n cù breac ann dh' aindeoin sin."
" Nach dubhairt mi riut," arsa Ruaraidh; " nach 'eil mi nis air m' aimhealachadh nach do bhuail mi thu fèin, ged is tu fèin a bh' ann. Seall tu; na'm b' e 'n cù bh'ann, cha do bhuail mi e na bu mhò."
Nis tha mòran de dhaoine còire, socrach gun gho 'sam bith nach urrainn am beachd no 'n dùrachd a leigeadh fhaicinn ach anns an dòigh so; agus tha iad 'gad fhàgail a' meamhrachadh ciod tha iad a' ciallachadh. Gabhaidh an t-simplidheadhd neo-chinnteach so a faicinn anns an fhreagairt a thug seana bhean a bha 'san Ros Mhuileach air a' mhinistear, aon latha, nuair chaidh e g'a faicinn d'a bothan. Nuair dh' iarr e am Bìobull, 's e thubhairt i: " An dà, mhinistir, cha'n 'eil Bìobull agam ,an so nach 'eil dad air deireadh air leabhar Iain Bhuinian."
36
Thall 's a bhos
Ged nach robh an t-seana bhean a' cur leabhair 'sam bith an coimeas ris a'~Bhìobull, bha i anns an dòigh labhairt ud a' leigeadh fhaicinn an deagh bheachda bh' aice air leabhar Bhuinian mar leabhar a chionn's gu'n robh e a' mìneachadh dhith mòran de 'n Bhìobaill.
Cha 'n ionann's mar a bha fear a thàinig a dh' fhaicinn sail bhrèagha dharaich a fhuair coimh-earsnach da air a' chladach.
" Tha mise 'g ràdh riutsa, Dhùghaill," ars esan, " ma's darach air fad i, gur tusa an duine fortanach."
Tha mi creidsinn gur h-e sin seòrsa seanchais is coltaiche ri blaomasdaireachd, mar a chluinneas sibh mòran a' bruidhinn, 's gun iad fèin a' toirt umhail ciod e tha iad ag ràdh, mar a bha bodach còir eile a bha togail tighe, 's a bha an aghaidh gin de chlachan matha bh' an seann togail faisg air làimh, a chur am balla an tighe ùir a chionn gu'n b'e " sean chlachan " a bh' annta.
Tha a' ghnè abairt so air a cur as leth nan Eireannach; ach tha mòran de sheana Ghaidheil ciontach deth cuideachd, co-dhiùbh 's ann bho ghèiread no bho mhaoilead a tha e tighinn. Ach dòigh 'sam bith 'san robh e tighinn, bha na seann daoine còire, socrach gu'n robh e buailteach, air sealltainn orra mar dhaoine bha làn àbhachd, anns a' choimhearsnachd, agus 'nan reuson a bhi toirt mòran fearais-chuideachd do na coimhearsnaich a bh' air an dùnadh am mach an àitean iomallach de 'n dùthaich's air nach ruigeadh, ach air àman glè annamh, rud 'sam bith a bheireadh togail no
Thall 's a bhos
37
ùrachas d' an inntinnean ach am fearas-chuideachd a dheanadh iad fèin am measg a chèile's air cach* a-chèile. Chuireadh iad seachad an geamhradh trom dorcha le bhi tarraing as a chèile; agus faodaidh e bhi gur h-iad cleachdainnean de'n t-seòrsa so a dh' fhàg cho geur agus cho deas iad am bàrdachd, agus an uirsgeulan cho làn mac-meanmna ; a chionn, ged a bha na bàird 'gam breith, tha mòran aig cleachdadh r'a dheanamh ann a bhi ag oilean's ag àrach a' bhàird bho mheatachd gu inbhe is gu neart.
A nis, bha e 'na cleachdadh 'sa Ghaidhealtachd o shean, fad cheudan bliadhna, math dh' fhaoid-teadh, na bàird's na fir-sgeulachd a bhi siubhal na dùthcha bho cheann gu ceann's a' falbh bho thigh gu tigh mar luchd-foighe a' faotainn an loin le bhi gabhail rannan's ag innseadh sgeulachd, gus an do dh' fhàs iad, mu dheireadh, cho dèisneach's gu'm b' fheudar cosg obann a chur orra leis na reachdan ainmeil sin ris an abairteadh "Reachdan Ithe." Nis, ged a bha na daoine so 'nan gràin, math dh'fhaoidteadh, cha'n 'eil teagamh nach robh an cleachdadh a bh' geurachadh am meamh-
airean's a' neartachadh an mac-meanma ann a bhi cur sgeulachdan is bàrdachd r'a chèile, linn an dèidh linn, 's gach linn a deanamh ath-leasachadh air an linn a bha roimpe. Cha'n 'eil fhios agam nach do leugh cuid de mo luchd-leughaidh na sgrìobhaichean aig an Ruiseanach anabarrach ud, Munchausen. Ach bha seann daoine anns a' Ghaidhealtachd a bha muigh 's am mach ris an
38
Thall 's a bhos
Ruiseanach so am mac-meanmna. Nuair a dh' ìnnseas neach an diugh fathast am Muile naidheachd neo-choltach ag aithris euchdan is driodfhortan eu-comasach their iad gu'm bheil e cho math ri Calum na Oraige fèin ; agus faodaidh e bhi gu'n robh fear no dhà feadh na Gaidhealtachd cho math mac-meanmna ri Calum 'na latha; agus b' olc airidh nach robh cuid de na h-ùirsgeulan air an gleidheadh. Dh' fhaodadh iad a bhi an diugh cho ainmeil ri sgrìobhaidhean Mhunchausen fèin.
Ach, a thighinn gu Calum na Craige; 's e sean sheòladair a bha 'n Calum; agus bha mòran de uirsgeulan comh - cheangailte ri marachd. 'Na shean aois cha robh dòigh aige air a bheòshlaint a chosnadh ach o bhi siubhal feadh Mhuile ag innseadh a dhriodfhortan fèin, ma b'fhìor; agus bho nach robh moran de a sheòrsa anns an àm, bha bheatha deanta's gach àite 'san rachadh e, agus cèilidh mhòr mhath 'sa h-uile tigh 'sam biodh e cur seachad oidhche.
Cha'n 'eil ach glè bheag de uirsgeulan Chaluim air chuimhne an diugh; ach am measg a' bheagain a chaidh a ghleidheadh tha h-aon a bhiodh e ag innseadh mu shoitheach air an robh e fèin 'na sheòladair. B' ann air meudachd na luinge a dh'innseadh Calum a sgeul; agus air cho mòr's gu'm bheil na luingeis a thatar a' togail an diugh, cha'n 'eil anns an luing is motha dhiubh ach geòla làmh ri aon tè air an do sheòl Calum na Craige ri linn òige. Cha d' innis e c'àite 'n do sheòl e leatha ; ach tha e coltach, nuair bhiodh i dol an aghaidh na gaoithe,
Thall 's a bhos
39
gu'n toireadh i seachd bliadhna air aon laighe. Dh' fheumadh nach robh a' ghaoth fèin cho iom-luaineach's a tha i 'n diugh; ach co-dhiùbh, nuair a' bhiodh i dol a dh'atharrachadh gu'n chliathaich eile, bheireadh i seachd seachdainean a' cur an ceann agus aig an àm sin, sgrìobadh i na caoraich bho mhullach nam beann le bàrr a' chroinn-spreòite. Cha'n 'eil fhios co-dhiùbh bha 's nach robh na croinn a' tighinn as an rathad air a ghealaich uair air bith; ach tha e coltach a rèir innseadh Chaluim fèin gu'n robh iad cho àrd's gu'm biodh am balach òg a rachadh a suas a phasgadh nan seòl air na slatan a b' àirde 'na sheann duine liath mu'n tilleadh e, agus a thoirt tuillidh dearbhaidh air àirde nan crann is meudachd na luinge bha taighean òsda an ullaidean nan crann bheart, agus gàradh càil 'sna crannagan.
Is iomadh teintean air fad Mhuile aig an suidheadh Calum na Craige gu socrach a dh'innseadh nan seòrsa naidheachd so a chur seachad cuid de'n oidhche fhada gheamhraidh. Tha e coltach gu'm biodh naidheachdan mòra dol air gach taobh; agus cuid de na bhiodh anns an èisdeachd a' feuchainn ris a' ghaoith a thoirt à siùil Chaluim le bhi cur uirsgeulan anns a' bheairt iad fèin. Ach dh' aindeoin na dh'fheuchadh iad bhiodh daonnan clach aig Calum os cionn cloich Mhic Leòid.
Ach tha e coltach gu'n robh aon duine anns an Ros a rinn an gnothuch air Calum aon uair, ach aon uair a mhàin. Bha Calum, aon turus a thàinig e 'n rathad an Rois, a cur seachad na h-oidhche an
\
40 Thall 's a bhos
àite gle iomallach de'n dùthaich anns an robh mòran sluaigh aon uair, ach far nach 'eil an diugh cìobair fèin, mur a tig e sgrìob as an ath bhaile. Ach, co-dhiùbh, air an àm so, bha na daoine lionmhor an Tir-earagoin; agus bha Calum air aoidheachd a' cheud oidhche an tigh a' chùbair. Mar bu dual e bhi, far am biodh Calum na Craige cur suas, nuair thàinig àm na cèilidh, bha tigh a' chùbair làn bho'n dorus gus an teintean.
Thòisich Calum air na h-ùirsgeulan: feadhainn ùra do'n t-seann luchd-èisdeachd, agus cuid de 'n t-sean fheadhainn do'n òigridh nach cuala roimhe iad bho bheul Chaluim fèin—is cha b'e h-uile beul a liùbhradh cho math iad. Bha sgeulachd thall's a bhos, ach cha robh a stigh na chuireadh ite a Calum. Tha e coltach co-dhiùbh mu na ceart àman so gu'n robh daoine a' cheart cho dèidheil air dol a rùrach a' chroinn-a-tuath's a tha iad an diugh fèin, agus gu'n robh euchdan nan sonn a bha cur am beatha an cunnart 's 'gan call, cuideachd, cho iomraiteach anns a' Ghaidhealtachd iomallaich's a tha iad an diugh, ged is lìonmhor paipearan naidheachd 'nam measg seach uair an ud.
Air an oidhche so thàinig cuspair a' chroinn-a-tuath air bonn, agus dh' fheòraich an cùbair de Chalum, 's e caogadh ri càch, " ciod e cho fada tuath 's a chaidh thu fèin, a Chaluim, ri d' latha." Chart Calum a mhuineal agus ars esan gu simplidh socrach " An dà, chaidh mi aon uair cho fada tuath's gu'n do chuir mi ceannag chònlaich an dorus na gaoithe tuaith."   Cha robh fìanuis aig Calum air
Thall 's a bhos
41
an so na's mò na th'aig cuid a tha tagradh creideas as leth gnìomh de'n t-seòrsa 'nar latha fèin, agus cha robh ach gabhail ris, ma b' fhìor.
"Ach," ars an cùbair, "an cual thu grìocail ùird an taobh a stigh dheth sin ? "
Smaointich Calum, agus gun umhail gu'n robh e ann an rib, ars esan: " An dà, nis bho na tha mi tighinn gu'm chuimhne, saoil nach cuala."
" Sin agad mise, ma ta," ars an cùbair, 's mi cur cearcaill air baraille."
Cha robh aig Calum ach fuireach sàmhach air a' cheist so co-dhiùbh, oir dhearbh an cùbair a rèir fìanuis Chaluim fèin gu'n robh e na b' fhaide tuath.
A nis, cha'n 'eil Calum na Craige ach mar choimeas air neart mac-meanmna nan Gaidheal o shean. Bhiodh e 'na chleachdadh air uairean a bhi dol an comh-fharpuis ri chèile anns a' ghnè sgeulachd so. Dh' innseadh iad cho sgaiteach's a bha feadhainn mu'n cual iad, leis an t-saigheid, mar a bha Iain beag Mac Anndra bho Loch-abar, no Dubh-shìth beag a bha 'n Ile. Bha feadhainn eile a bha barraicht' air a' pheileir, mar a bha fear cìs-sheachnaidh nuair bha'n aona chrannach gu bhi 'n sàs aig luath-luing an rìgh, 's a chuir e'm pine à ulaid slait an t-siùil mheadhoin leis a' pheileir, 's a thuit an seòl air clàr-uachdair na luath-luinge gus an d' fhuair an aona-chrannach as.
Chualas mu fhear eile bha cho math air a' ghunna 's nuair a bhiodh e dol a chomharrachadh nan uan, nach deanadh e ach seasamh air cnoc,
42
Thall 's a bhos
agus chomharraicheadh e a h-uile fear dhiubh leis a' pheileir: toll 'san dara cluais is eagadh 'sa chluais eile.
Cha robh sìon a bha na seana Ghaidheil a' cleadcdhadh nach robh uirsgeulan mac-meanmnach air an aithris mu fhear eiginn anns gach àite a thug barrachd air càch an ealantachd. Tha coltach nach do thilg duine-dubh riamh gath no sleagh cho cuimseach's a thilgeadh cuid de na sean Ghaidheil am morghath. Bha na h-aibhnichean mòra làn bradain's b'e'm morghath a h-aon de na h-innealan leis am biteadh ag iasgach iasg tarra-gheal a' cham-ghuib ullaimh, agus tha naidheachdan air cuid a bha cho ealanta air a' mhorghath's gu'n saoileadh tu gu'n amaiseadh iad am bradan na'm faiceadh iad lùb anns an d' thug e plub.
A rèir naidheachd a dh' innis seann duine dhomh fèin, tha e coltach gu'm b' e Muileach fear a b' fhèarr an Albainn r'a latha air cath a' mhorghath. Thachair do'n duine so bhi air thurus am Peairt aon uair, agus chual e iomradh mòr air bradan a bha r'a fhaicinn a' dol a suas an abhainn Thatha mu'n aon àm a h-uile bliadhna, agus cha robh duine mar mhìltean mu'n cuairt nach robh a' tighinn a fhreiceadan a' bhradain aig an àm a bu chòir fhaicinn, agus a' feuchainn ri breith air an iasg anabarrach so leis an tri-mheuraich; ach air cho math 's gu'n robh muinntir Pheairt air a' mhorghath 's abha iad 'gam meas fèin mar na daoine b' ealanta an Albainn, dh' fhairtlich orra riamh am bradan mòr a thoirt gu tìr.   Thachair gu'm b'e 'n
Thall 's a bhos
43
t-àm a bha fiughair ris a' bhradan, a bh'ann, agus cha robh fear nach robh a mhorghath deas. Aon latha Sàbaid chunnacas am bradan. Bha na ceudan air gach taobh de'n abhainn air tighinn le iongh-nadh g'a fhaicinn agus morghath an dèidh morghath toirt plub as a dhèidh; ach gun a h-aon diubh dol a chòir a' bhradain. Bha aon luidealach de bhodach an sin aig an robh sean mhorghath bha glogail air a chois, agus thubhairt am Muileach ris gu'n robh toil aige a làmh fheuchainn air a' bhradan, 's gu'm biodh e 'na chomain na'n toireadh e dha am morghath g'a thilgeil. Thug am bodach dha iarrtas. Bha'm bradan dìreach a' dol fo dhrochaid Thatha nuair a thog am Muileach, 's na ceudan a' sealltainn air, am morghath os cionn a chinn. Thilg e i. Gu mi-fhortanach dh' fhalbh an t-iarann bhàrr na coise; rach ged a dh' fhalbh, ars am fear a dh' innis an naidheachd, rinn an tri-mheurach nead an cùl cinn a' bhradain. Leum am Muileach gu taobh eile na drochaid, is cas a' mhorghath 'na làimh. Nuair thàinig am bradan ris, thilg am Mhuileach a' chas cho cuimseach's gu'n do stob e 'n iarann a' mhorghath i cho diongmhalta's ged a chuireadh saor ann i. Chaidh breith air a' bhradan mhòr mu dheireadh ; ach leis an eud a bh' air na Pèairtich ris a Mhuileach, b'fheudar dha am baile a thoirt fo cheann an oidhche sin fèin, no cha bhiodh a bheatha sàbhailte.
Tha mi meas gu'n robh barrachd de mhac-meanmna is de ghèiread mar so am measg nan Gaidheal o shean na tha'n diugh.  Agus faodaidh
44
Thall 's a bhos
e bhi gu'n robh deanamh barrachd smaointinnean nucir bha iad air an glasadh air falbh bho'n Ghalldachd, is nuair nach robh uiread de litrich-eas, aon chuid am Beurla nan Sasunnach no an Gàidhlig, 'nam measg 's a tha 'n diugh, nuair, an àite h-uile duine bhi smaointinn air a shon fèin, a tha iad leigeil le càch a bhi smaointinn air an son, agus gheibh iad am paipearan's an leabhraichean a theid chuca as a' Ghalldachd rud tha seasamh na làraich do 'n bhàrdachd is dona h-uirsgeulan a bha aon uair a' sruthadh bras as an cinn fèin.
Chuala sinn iomadh uair cho deas-fhocleich's a bha na bàird fèin nuair a thachradh iad air a chèile, agus cho deas's a loisgeadh iad air a chèile an tionndadh na boise, agus an ranntachd sgaiteach geur-mhagaidh. Agus gun a bhi tighinn thairis air cuid de'n t-seòrsa ealantachd so a bha 'n comh-cheangal ri buadhan a' Ghaidheil a leughadh cheana: cha dean mi ach eiseimpleir ghoirid a thoirt an so air gèiread cuid de mhuinntir a chinn dùthcha d'am buin mi fèin.
Bha aon bhoireannach am braigh Rois Mhuilich ris an abramaid mar fhar-ainm: Curstan nan Gobhar. Bha Curstan iomraiteach feadh ceann iar Mhuile air son gèiread is sgaiteachd a teangaidh. Thachair aon latha do mhnaoi à ceann ìochdrach an Rois dol rathad Bhrolais, agus air an rathad rinn i suas ri tè b' aithne dhith. Bha 'n dithis a' coiseachd air an socair a' cracaireachd, nuair cò thachair orra ach Curstan nan Gobhar. Sheas iad greis a bhruidhinn, agus nuair dhealaich
Thall 's a bhos
45
iad dh' fharraid a Bhan-rosach de bana-chompan-ach, am b' i sud Curstan nan Gobhar, 's i 'ga h-ainmeachadh air a far-ainm. Chual Curstan i, agus thionndaidh i air a sàil agus ars ise an tionndadh na boise:
" Cha robh gobhar oirr' a shilidh, No mart a dhìreadh ri àirigh; Ach carbhanaich ghuib an dubhain, Is lugaiche dubha Cheann-tràghad."
'S ann à baile beag iasgaich ris an abrar Ceann-tràghad a bha 'n Bhan-rosach; agus b' ann air an sin a bha a' bhana-bhàrd a' tighinn anns an t-sathadh a thug i seachad gun smaointinn thall no bhos, ach tighinn am mach le rann sgaiteach gu rèidh, socrach.
Bha aon uair mòran dhiasan air feadh an Rois agus Ithe; ach rud a tha sinn an diugh duilich air a shon, cha deach ach gann aon làn dùirn fèin diubh a dhìoghlum. Bhàsaich an fheadhainn mu dheireadh d'an do liùbhradh iad, is fhuair an fheadhainn a thainig 'nan dèidh a suas ri leughadh, gu sònruichte, litreachais Ghallda, 's nach robh iad aig an dragh a bhi meamhrachadh bàrdachd is rannaidheachd na dùthcha mar a rinn an athraichean.
Cha robh I gun bhàird ged nach eil mòran cuimhne orra, mar a bha Aonghas Mac Laomainn agus Am Baistear, bho'n is iad an dithis mu dheireadh a bh' ann; agus bha iad, a rèir a' bheagain de'n cuid bàrdachd air am bheil cuimhne,
46
Thall 's a bhos
'nan daoine geur, breathnachail, cùiseil. Bha Aonghas Mac Laomainn fèin cho measail anns an rathad sin's gu'n robh e air a thaghadh le muinntir an Eilein mar sheòrsa dè bhreitheamh, a sgoltadh ceartais nuair dh' èireadh mi-chòrdadh eadar coimhearsnaich. Tha e coltach, ged dh'fheumt-eadh gabhail r'a bhinn, gu'm biodh mi-rùn cuid ris. Bha e aon latha mar an còrr de na coimhearsnaich a' cairtearachd feamainn, agus uair de na i-uairean, thachair e fèin is fear eile air an rathad. Bha cas ghoirt aig Aonghas, agus 'ga sàbhaladh, chuir e bròg ìosal, shracte oirre. A mhagadh air caisbheairt Aonghais, 's gun e an rùn math da co-dhìùbh, ars am fear eile :
" An dara cas is bròg oirre; 'S a' chas eil' is bòtainn oirre; 'S iongantach an còmhdach e Air seòrsa de dhuin-uasal."
Sheas Mac Laomainn is sheall e tacan 'san làr, agus an sin thubhairt e:
" Tha iomadh rud nach saoil thu ann; Tha cloich an àite fraochain oirre; 'S h-uile h-àite sgaoileas iad,
Ial chaoraich theid g'a fuaigheal."
Bha bàta aig Mac Laomainn's aig a' Bhaisteach eatorra, leis am biodh iad ag iasgach's ag aiseag mòna as an Ros. Ach bhiodh am Baisteach a' dol glè bhitheanta air an t-Sàbaid thar a' chaoil do'n
Thall 's a bhos
47
t-searmoin; agus aon fheasgar an sin, 's am Baisteach 'na èisdeachd, thòisich Mac Laomainn, am fealla-dhà air òran a dheanamh do'n droch dhìol a bh' aig a' Bhaisteach air a' bhàta :
" Coma leam fèin do chompanas bàta ; Thusa 'ga bristeadh, is mise 'ga càradh; Coma leam fèin do chompanas bàta.
Tha e air innseadh gu'n do rinn am Baisteach fonn agus ceathramh gu fhreagradh, agus gu'n robh an dara fear a' fuireach ri ceathramh an fhir eile. Rinn mi dìcheall air cuid a' Bhaistich fhaotainn, ach dh' fhàilnich orm facal fhaotainn ach am fonn a mhàin. Chaidh an còrr far an deach mòran d'a sheòrsa: far nach fhaighear tuillidh e. Ach b' e 'm fonn—agus bha e air an aon seis ri rannan Mhic Laomainn:
" Coma leam fèin luchd-cithein is cànrain, Ged nach ann sgìth de'n comunn a thà mi; Coma leam fèin luchd-cithein is cànrain."
Tha cuid Mhic Laomainn de'n òran air faotainn; ach bho nach urrainn mi cuid a' chompanaich a thoirt seachad, cha do rinn mi ach dà rann a thoirt sìos.  A' freagairt a' Bhaistich, thubhairt e:
" Nuair thèid thu do 'n t-searmoin A dh' èisdeachd Mhic Fhearghuis, Bidh is'fen an Deargphort Air fetmraig gun chàbal."
" Nuair bha i fo chomraich Do shùil Dhòmhnuill 'ic Dhonnachaidh,
48
Thall 's a bhos
Cha'n fhaiceadh tu guileamain Bho fòr-dhruim gu h-aparain."
Chaidh am Baisteach do America, agus tha e coltach fu'n robh e ri bàrdachd gus an do bhàsaich, ach. gann. Ach, rud a tha glè dhuilich, cha'n 'eil mòran d'a bhàrdachd air chuimhne an America na's mò na aig an tigh.
Cuiridh mi crìoch air a' phaipear so le a leigeadh fhaicinn cho deas agus cho sgiobalta's a rachadh e am bàrdachd le glè bheag de roimh-smaointinn.
Aon uair an sual, mu'n d'fhàg e a dhùthaich reic e reathachan ri coimhearsnach da. Thàinig an duine so air feasgar Sathuirne a phàigheadh nan reathachan; ach bha e tasdan gann, agus gheall e 'm balach a chur leis 'sa mhaduinn Di-luain. Cho math ri fhacal, ràinig am balach leis an tasdan, agus thubhairt e ris a' Bhaisteach gu'n robh athair ag iarraidh sgrìobhaidh air an airgead.
" Gheibh thu sin, a laochain," ars am Baisteach, 's e suidhe ri bòrd sgrìobhaidh; agus an tiota, shìn e do'n bhalach sgrìobhadh anns an dubhairt e mar so:
" Moch Di-luain a fhuair mi tasdan,
Chuir thu nall le d' Mhac Iain ruadh; Cha leiginn leas a bhi 'n teagamh
Gu'n cumadh tu bheag dheth bhuam. Bidh so 'na ghnothuch cinnteach,
Bho'n's e sgrìobhadh a tha bhuait, Gu'm bheil na reathachan pàighte ;
'S guma slàn a ni iad uain."
Buaidh leis na Seoid.
Le Alasdair Mac Griogair nach maireann a bha 'na mhaighstir-sgoil an Dul, Apuinn nam Meinnearach.
Gleus Bi.
( ¦ Bi ¦ si \    Faigheadh
d
gu
Rann.
d
cliù
d
o
t, s
ceòlmhor
r
gach s
'sgu
m
An
m
Dubh
f       :      8    .     f
fhreiceadan
¦ m	1      r          1,        li	1     li    \
a	dh'      àraich   na	glinn; /
	1     mi         Bi   .   si	1       d       :      8,
Cuimir,	fuasgailteach,	finealt-
•  *i	1      1«           ft   .,    f,	1     fi    \
a,	alàinteil          'sa	chom, /
1)    •  li	1      Si            d        m	1     s          r
Fearail,	ceannsgalach,	cruadal-
m
rann-fhear
binn
nn,  }
m d
Gaidhleach
}
. f	1     m    •	d   .,   d	1     d
ach,	1ft treUQ	agus	trom.
	I is.		
¦ t,	1       ll      :	f   ..   f	1      f
robh	buaidh	leia      na	seòid
r	1     ta,   :	si   .,   s'	1        8,
each,	gharg	agus	bheò
ghuin- /
50
Buaidh leis na Seoid
f    •   «l	: mi	1      fi	li   •	SI	1      B,	d
1   Chaidh   do		bhuillsgean		nam	Frangach	
	.  r	1     m	r   •,	r	1     r	
	mar	ghaoth	dol	'sa	cheò ;	)
f  : 8	• *v	1     s	m .	r	1     d	Bi
1     Is	nach	d'fheuch	fathast		cùl	do
	•  Si	1      li     :	f,   .,	fi	f,	ì
	neach	riamh	nach	robh	leo;	
						
i  : 1]	• li	1       S,      :	d   .	m	1     r	s
\    Oir	cha	striochd	sliochd	nan	garb-chrìoch,	
	,  f	1      m    :	d   .,	d	1     d	1
	is	annta		an	deò.	1
'S math thig breacan an fhèilidh gu lèir do na suinn;
Osain ghearr air an calpannaibh, dòmhail, geal, cruinn;
Agus iteagan dorch air slios gorm-uidheam cheann:
Sud i èideadh nam blàr, 's cha b' i 'n tè fhada, theann!
'S iomadh deuchainn a fhuair na fir àrdanach, bhras,
Bho nach gèilleadh dhiubh làmh, 's bho nach tionndadh dhiubh cas, Bho nach fhaodadh gu'n caoch'leadh an
dualchas no 'n cleachd, Leis an d' fhàgadh gun samhladh an sinnsir 'sa ghleachd.
Buaidh leis na Seoid 51
Mar a bhlàth mhaduinn shamhraidh iad ciùin ann an sìth;
Ach mar gheamhradh nam beann aca searbh ann an strìth;
Sgaiteach, gruamach, a' luaithreadh an
naimhdean le feirg, 'Gan cas-ruagadh's 'gan sguabadh à àraich-ibh dearg.
Mar is gairge an nàmh, mar is cruaidhe an cath, 'S ann is àirde 'n sin inntinn luchd-thrusgan nan dath;
Tha 'san dòruinn a' fàs anam mòr dhaibh air fad,
Leis an reub, leis am mill, 's leis an claoidh iad gun stad.
Rinneadh gnìomhara leo anns gach tìr chum an deach,
Bhios 'nan ìonghnadh's 'nam mìorbhuil gu bràth do gach neach; Cha leig air dearmad an saoghal an treuntas gu sìor
Fhad 's bhios spèis agus mòr-mheas do shaighdearachd fhìor.
Gaol a' Bhaird.
sSjSzfè s iomadh sgeul iongantach a th' air an aithris ;¦;     mù thimchioll air luchd nan luinneagan anns a' Ghàidhealtachd. Is aon cho tiamh-aidh agus cho muladach sa tha dhiubh eachdraidh Ailein Mhic Mhàrtainn, aig an robh aignidhean an fhìor bhàird, agus a chuir ri chèile duanagan sònruichte milis, a th' air an seinn gu minic, eadhoin gus an latha diugh. Anns a' bhothan dhìblidh bidh a' bhean òg ri crònan dhiubh, mar a bhios i a' tàladh a leinibh gu cadal; air raon is air leacainn bidh am buachaille lùth-cheumach 'g an seinn gus am freagair dha mac-talla nan creag; agus am mach air ceann nan lìon bidh an t-iasgair neo-mheata a' togail le mòr shunnd nam fonn binne, blasda aig Ailean bochd.
O òige bha'm bàrd so sgaomach, neo-stèidheil. Shiubhail e air seabhaid ach beag gach ceum de'n Ghàidhealtachd, a' cur ri chèile dhànaibh grinne ris an do ghabh cridhe an t-sluaigh gu grad. Bha e sunndach, suairce, soirbh 'na dhòigh, agus chois-neadh e càirdean agus companaich dha fhèin anns gach àite san deanadh e tathaich. Cha robh e riamh duilich dha cuid na h-oidhche fhaighinn o bhochd no o bheartach, agus dh' fhaodadh e a ràdh mar a thuirt am fear roimhe-
" Chan eil baile beag sam bi mi Nach toir mi greis ann a' cur mo sgìs dhìom,
Gaol a' Bhaird
53
Is bheir mi làmh air mo leabhar roìmhach A' gabhail dhuanag 'sa' buaireadh nìonag !"
Thachair dha a bhi air chuairt sa' Ghleann Ghorm am feadh a bha banais a' dol 'na h-uidheam an aon de thaighean na tuatha. Mar bu dùth is mar bu dual, fhuair e cuireadh. Mu'n robh a' chuideachd fada cruinn, laidh a shùil air an aon ghnùis bu bhòidhche, ar leis, a chunnaic e riamh. Aon phlathadh fhuair e de'n ìomhaigh luraich ud, agus, an tiotadh, chaidh i às an t-sealladh mar a bha'n dannsa dol gu luath, aighearrach air aghaidh. Ged a rinn e rannsachadh dìchiollach rè an fheasgair, dh' fhairtlich air an t-ath shealladh fhaighinn de'n nìonaig àillidh, no foirbhis sam bith a thional m'a dèighinn. Ach, anns an tiotadh a bha i m'a choinneamh, lìon gaol domhain agus trom a chridhe, agus fois so socair cha b'urrainn dha fhaighinn gus an tachradh e a rithisd air an òighe mhaisich— bàrr-gheug an dannsaidh.
Dh' fhàs e luaineach agus neo-shuidhichte. Ma bha e gaolach air siubhal is falbhan roimhe, bha an tubaisd uile nis air. Bu duilich dha fuireach ro fhad an aon àite. Bha a ghaol ga fhògradh an còmhnuidh air aghaidh. Thriall e roimhe, o chlachan gu clachan, a chuid bàrdachd a' fàs na bu bhinne agus na bu tùrsaiche mar a bha a spiorad a tuiteam na b' ìsle le dìbheil misnich. Aig a' cheart àm, chinn an sluagh na bu mheasala agus na bu dèigheala air a chuid dhàn, oir bha an cridheachan fèin briste, brùite, leointe an deigh gach
54
Gaol a' Bhaird
sgiursaidh agus ainneart a dh' fhuiling iad fèin agus an sìnnsre an lorg dhroch laghanna fearainn.
Latha de na laithean, thill Ailean air ais do'n ait às an d' fhalbh e — do'n Ghleann Ghorm. Thachair e air neach do'm b' aithne Flòiridh Ni'c Leoid, an ainnir cheutach air an robh e an tòir. Dh' iarr agus fhuair e seoladh an rathaid dh' ionnsuidh an ionaid san robh i an tàmh. Tharruing iad ri chèile an còrdaibh càirdeis, blàth agus fior-ghlan, agus bu tric leo sràidean fada ghabhail còmhla. Uidh air n-uidh, thuit ise cheart cho trom an gaol air-san agus a bha esan cheana oirre-se.
Gun dàil bha gealladh pòsaidh eatorra, agus rè laithean, sheachdainean agus mhìosan bha cupan an sòlas agus an sonais air tì th cur thairis. Bha cridhe Ailein a' snàmh an cuan gràidh, agus, air leis nach robh tuiUidh nì air thalamh a bha comasach air campar no dorran a chur air a spiorad. Biodh ann bàs no beatha, b'i chuid san Flòiridh, agus b'i'n uaigh a mhàin a dheanadh an dealachadh.
Bu ghearr an t-àm, ged bu bheag a dhùil ris, gus an robh a dhòchas agus a shuaimhneas ri'n tilgeadh bun os ceann. Air dhaibh a bhi aon fheasgar a' gabhail cuairt, dh' innis i dha gu'n robh i an ùine ghoirid ri bhi pòsda ri fear eile. Bhòidich i gur ann aige-san a bha gaol a cridhe; ach, thuirt i—
" Ailein, a luaidh nam fear, chan fhaod sinn a chèile fhaicinn gu bràth tuinidh.   Is duilich leam
Gaol a' Bhaird
55
ri ràdh gu'm bheil, o so suas, do rathad fèin agadsa agus mo rathad fèin agamsa."
Thuit am buille air Ailean is gun e 'na earalas. Rè tamuill cha robh fios aige ciamar a labhradh e. Thionndaidh e cho bàn ris an anart, agus thàinig tuainealaich 'na cheann. An sin bhrùchd fhearg am mach mar thuil nan eas. Las a shùilean le corruich, agus theann e ri Flòiridh a chrathadh gu garg, neo-chaoimhneil air ghualainn.
" A bhuidseach dhubh an uilc agus na foill," ars esan, " gu'm mallaicheadh an Dia Uile-chumhachd-ach thu fèin, do chuid agus do chàirdean, gus an treasamh agus a' cheathramh glùn, agus gu'm b'e lasraichean teangach, teinntidh a bhios dhuit nan deise bhainnse. Sin agad mo ghuidhe agus mo dhùrachd. Gu'm b'e deamhain bu chompanaich dhuit rè tìm agus bithbhuantachd!"
Air dha na briathran eagalach so a chrìochnachadh, mhaoidh e air a leannan gu borb, nàimhdeil le a dhòrn dùinte. An sin thionndaidh e air falbh, agus ghreas e às a fianuis.
Làn de uamhas agus de bhreislich, agus a' clisg-eadh roimh gach duilleig a thuiteadh o chraoibh— b'e am foghar a bh'ann—theich Flòiridh dhachaidh agus thug i a leaba oirre. Cha b'e cadal a bh' air a h-aire, oir bha cruth agus dealbh Ailein a ghnàth fa chomhair a sùl, agus a mhallachd a' seirm gun tàmh 'na cluasan.
Dh' fhuirich Ailean Mac Mhàrtainn anns a' choimhearsnachd. Bhuail an t-aithreachas gu h-ealamh e air son cho searbh sa labhair e, agus bha
56
Qiiol a' Bhaird
toil aige facail bhruidhne fhaighinn a rithisd de Fhlòiridh. Bha dhìth air cùisean fhaighinn air am mìneachadh.
Tacan an deigh na h-iorghuill, bha Flòiridh air falbh o'n taigh ag amharc chàirdean dhi. Bha i greasad dhachaidh am beul-na-h-oidhche. Bha braonaibh mòra troma de uisge a' teannadh ri tuiteam. Bha gaoth làidir a' sèideadh le sgal eagalaich troimh na bealaichean, agus chluinnte riaslaich ghàbhaidh an tràsda sa rithisd mar a bha craobhan aosda, daraich air an spìonadh às am freumhan agus air an tilgeadh gu làr. Am bailbhe bhig a thàinig air an doininn chuala Flòiridh lapan coise tighinn gu dlùth 'na deigh, agus, a' trusadh a cleoca na bu sgiobalta mu'n cuairt dhi, thar i às an deannaibh nam bonn. Cha b'fhada ruith i an uair a dh' fhairich i làmh air a gualainn, agus na b'fhaide cha b'urrainn dhi dol. Thionndaidh i, agus chunnaic i aodann bruaidleanach an teannain ris an do chuir i cùl. Ach, O! bu mhòr am mùthadh a bh' air tighinn air o'n choinnich iad roimhe. Bha shùil, a b'àbhaist a bhi dearrsadh le dealas agus gràdh, a nis air fàs Samhach agus luaineach. Bha a ghruaidhean air teannadh a staigh agus air seachdadh mar gu'm b'ann le aois, agus bha fhalt ceutach, bàn 'na chròic gun chìreadh a sìos m'a ghuailne. Cha robh fios aig Flòiridh dè a theireadh no dheanadh i. Oha robh e an comas dhi ceum a thoirt no glaodh a dheanamh, agus bha cobhair fad o làimh.
Gaol a' Bhaird
57
" A Fhlòiridh," deir Ailean agus crith 'na ghuth, " na crup air falbh uam. Oha robh mo chiall agam an oidhch ud. Abair rium, a cheist is a thasgaidh, gur ann ri feala-dhà a bha thu."
Oha d'thuirt ise diog, ach dh' fhalaich i a h-aodann 'na basan agus thòisich i ri gul. Thaom esan am mach a chridhe dhi, ach cha b'fhada gus an do thuig e gu'n robh a bhriathran an dìomhain.
" A Fhlòiridh, an ann mar so a tha ? " dh' eigh e gu h-àrd; " an e so duais mo ghaoil dhuit ? Nach innis thu dhomh."
Oha d'thug i freagradh air ach guileag chaoinidh.
"A Fhlòiridh," ars esan a rithisd, "amhairc orm, mo chaileag bhòidheach. Seall air an fhear do'n do gheall thu gaol do chridhe. Dh' fhadaich d'aghaidh mhàlda ann mo chom gaol gun cheann, gun chrìch, ach air leam a nis gu'm bheil sealladh do shùl air tionndadh gu teine ifrinn no beithir bhorb nan speur. Thàinig mùthadh mòr agus iongantach ort, 'eudail nan nighean. Chaill do ghuth a chiuine agus a chaoine, agus is amhuil a1 nis e ri sgread neo-chaoimhneil a' chlamhain. Càit am bheil an suairceas ? c' ait am bheil am banalas ? agus c'àit am bheil an t-eireachdas a b'àbhaist a bhi 'g ad chuartachadh, eadhoin mar fhalluing ? Tha mo shùilean air at le deuraibh—deuraibh a tha diultadh sileadh. Tha mo chridhe fo phràmh agus fo iomaguin. Tha m'anam air cromadh a sìos fo bhròn agus fo mhulad nach urrainn mi chur dhìom. Tha m'inntinn agus mo bhuadhan air fàilneachadh. Och is duine truagh mi, ciod a dh' èireas dhomh !
58
Gaol a' Bhaird
Ohlaoidh thu mi, mheall thu mi, mhill thu mi. Le d' bhòidhchead agus le d' bhrìodal dh' fhoghainn thu dhomh. Bòidhchead agus brìodal mo dhunach! Tharruing thu truaighe neo-chrìochnach air mo spiorad. Is coma dè dh' èireas dhomh tuillidh, is coma de'n tràigh air an tilgear mi. Dh' fhalbh mo shonas, dh' fhalbh mo shòlas, agus b'e latha mo dhòruinn a cheud latha fhuair mi sealladh dhiot. Is ann aig an Uile-fhiosrach a mhàin tha brath cho mòr is a thug mi gaol dhuit. Gu'n tugadh Esan maitheanas dhuit air son do chuid meallaidh agus do chuid foill."
Dh' fhàg e i, agus thog e air an àird am bruthach le ceum frith-leumach, tuisleach. Bha a shùilean air an làr, agus cha d'amhairc e 'na dheigh gus an deachaidh e às an fhradharc thar guala na beinne.
Agus chum an t-uisge air tuiteam, a' ghaoth air sèideadh agus na craobhan cràcach, daraich air greim nan iomadh linn a chall de'n talamh. Chaidh rìgh nan soirbheas gu dhùbhlan.
Gus an deachaidh Ailean thar faobhar an t-slèibhe chum Flòiridh gu geur a sùil air. Mar a b'fhaide bha e dol air falbh uaipe b' ann bu mhò a bha a cridhe a' fàilneachadh 'na com. Mu dheireadh chaill i sealladh air. An sin leig i i fhèin 'na sìneadh air an raon fhliuch, fhuar; thòisich i air gul, agus ghlaodh i gu h-àrd 'na dheigh e a thilleadh. Bu dìomhain a caoidh agus a h-ochanaich. Cha toir aithreachas agus bròn daonnan air an ais na sochairean a chaill sin le'r coire agus le'r n-amaideachd fèin.  Bha Ailean a' siubhal gu luath,
Gaol a' Bhaird
59
astarach, agus bha e cheana còrr is mìle air falbh. Agus chum a' ghaoth air sèideadh.
O'n uair sin am mach, thàinig caochladh mòr agus comharraichte thairis air giulan, caithe-beatha, agus bàrdachd an òganaich. Bha an spiorad aige air a bhriseadh, bha inntinn air a meatachadh, agus bha rùintean olc agus dìoghaltach air dùsgadh 'na chridhe. Dh' fhàs na h-òrain aige tiamhaidh agus buaireasach thar tomhais, agus b'fhurasd a thoirt fainear gu'n robh iad air an cur ri chèile le neach aig nach robh sìth no suaimhneas. Sgaoil a chuid bàrdachd air feadh na Gàidhealtachd gu lèir, agus chinn i gu h-ealamh am meas is am miadh. Bha an sluagh, mar a thuirt mi cheana, dèigheil air òrain mhuladach, oir b'ann muladach an iomadh dòigh a bha'n suidheachadh agus an crannchur fèin. Air an aobhar sin, ghabh iad le mòr dheothas ri duanagan agus dànaibh Ailein. Chuir esan a chlàrsach thùrsach air ghleus agus dh' èisd iadsan.
Chaidh mìos no dhà seachad, agus thàinig an oidhche san robh Flòiridh ri bhi air a pòsadh ris an fhear ud eile a roghnaich a muinntir air a son. Cha robh e 'na rud ùr no anasach a chluinntinn anns an àm ud am measg Gàidheal no Ghall gun d'thug nìonag seachad a làmh gun a cridhe aig iarrtus agus comhairle a pàrantan. Tha'n cleachdadh so nis air sgur gu mòr am measg na tuatha agus an t-sluaigh chumanta, ged a gheibhear fhathasd e am measg mhaithean agus dhaoine saibhir. Is e " gaol-an-airgid" is freumh dhà. Chan eil aobhar air a chumail suas far nach eil
60 Gaol a' Bhaird
pailteas maoin. Tha e gu (tric a' tachairt an uair a thig àm pòsaidh nach culaidh-f harmaid idir ise a rugadh le spàin airgid 'na beul.
Bha'n dubhar cheana air tuiteam. Bha'n geamhradh fadalach, cianail air tighinn. Bha aogasg nan speur gruamach agus bagarrach. Thàrlaidh gu'n robh Flòiridh ear tiotain 'na h-aonar an taigh a h-atbar, a bha mu'n cuairt de mhìle am mach às a chlachan. Mar a bha glè nàdurra, bha a smaointean agus a h-aignidhean luaineach, siubhlach. Bu tric a bha iad a' socrachadh air " Ailean Amadan," mar a theirte nis ri a seann leannan. Càit an robh e ? no ciod a dh' èireadh dha ? An deachaidh i ceart no cearr an uair a thrèig i e, agus a thug i a cùlaobh ris air àilgheas a h-athar agus a màthar ? Am biodh i na bu toilichte an taobh a bha i dol no bhiodh i le fuireach dìleas do Ailean Mac Mhàrtainn ? Am biodh soirbheachadh agus sonas oirre sa char a bha i Ios a chur dhi ?
Am feadh a bha i mar so 'na h-aonar agus a' sìor mheomhrachadh air Ailean, chaidh an dorus a bhualadh le buillean làidir, troma a thug oirre leum agus clisgeadh. Cò air an t-saoghal a bhuail-eadh cho dàna, cabhagach V Bha e ro thràth do na h-aoidhean fhathasd a bhi cruinneachadh. B'fhearr leatha gu'n robh cuideiginn eile a staigh leatha.
Bha'n seomar anns an robh i gu h-àrd an staidhir. Thug i leatha coinneal, agus theirinn i dh' fhaicinn cò a bha 'g iarraidh a staigh. Bha bròn agus iomaguin an deigh cuid de a sgèimh a
Gaol a' Bhaird
61
ghoid uaipe; gidheadh, 'na deise ghil bhainnse, bha i ag amharc cho lurach agus cho maiseach is gu'n saoileadh neach gur aingeal agus nach bu bhoireannach talmhaidh a bh' innte.
Dh' f hosgail i an dorus; agus bu mhòr a ruighean agus a h-uamhas an uair a thuit a sùil air gnùis agus cruth Ailein Mhic Mhàrtainn. B'e a bh'ann gun teagamh; ach, air chinnt, bha e air atharrachadh cho mòr is gur iomadh aon glè eolach a rachadh seachad air gun 'aithneachadh. Oha robh Flòiridh idir air a mealladh. Dh' aithneachadh i e am measg fhearaibh an domhain. Ach, cò dhiubh b'e fèin a bh'ann no a spiorad, cha b'urrainn dhi gu grad a dheanamh am mach. Bha làn chreideas aice, a rèir nòs an ama, an iomadh gnè ghisreag; agus b'asa leatha a chreidsinn gu'm b'e thaibhse bha mu coinneamh na gur e fèin a bh'ann gu corporra. Chriothnaich i air a casan, agus thionndaidh a sùilean 'nan lagan le eagal agus oillt. Thug i sgiamh aisde, dhùin i le sad an dorus, agus theich i a suas d'a seomar. An sin thuit i an laig-sinn air an ùrlar. Chuir a' choinneal a bh'aice 'na làimh teine ris an deise fhada, ghil san robh i sgeadaichte, agus am prioba na sùla bha teang-annan leathan de lasraichean dearga ag iathadh guineach mu'n cuairt dhi. Chaidh Flòiridh an laigsinn às nach do dhùisg i; agus, fada mu'n d'thàinig neach a dh' fheuchadh ri cobhair a dheanamh oirre, bha a h-anam air itealaich an àird fada os ceann nan neulaibh troma, dorcha, gruamach.   B' iad lasraichean da-rìreadh bu deise-
62
Gaol a' Bhaird
bhainnse dhi, a rèir a ghuidhe a rinn Ailean 'na dheifir.
Cha d'thug mealltaireachd agus geallana briste am mach toradh math riamh. Cha bhi soirbheachadh air fleasgaichean no air maighdeanan aig nach bi suim d'am briathran agus d'am bòidean. Tha bròn agus mì-sheilbh a' leantainn gu dlùth an deigh cuilbheartan agus cluaineireachd. Cha seas a' bhreug gu bràth air a leth-chois.
Ach, ciamar a dh'èirich do Ailean bochd an deigh bàs Flòiridh ?
Mhothaich e gu math gu'n robh e 'na mheadh-oin air ciorram eagalach. Ghreas e air falbh o thaigh na bainnse—a bha nis air a thionndadh gu taigh bròin—ceart mar gu'm biodh an tubaisd às a dheigh. Cha robh seachnadh aige air allt no abhuinn, air meall no monadh, ach air aghaidh dh'fheumadh e dol. Dè an rathad a ghabh e, no c'uin a stad e, cha d'fhuaireadh riamh am mach. An uair a chunnacas a rithisd e, bha a choltas air mùthadh deich uairean na bu mhò na bha e riamh roimhe. Bha a chiall agus a reusan gu buileach air a thrèigsinn, agus cho robh umhail aige do nì no do neach. Bha tàlant na bàrdachd, a bh'aige cho pailt, air a toirt gu buileach air falbh uaithe. B'ionmhuinn leis fhathasd a bhi tadhal nan coireachan agus nan coilltean, ach cha robh suim aige do'n àillidh-eachd no do'm maise. Thigeadh earrach agus samhradh, foghar agus geamhradh mu'n cuairt, aon an deigh aoin, a rèir cùrsa nàduir, ach cha
Gaol a' Bhaird
togadh gin dhiubh fonn no sunnd 'na chridhe. Cò a shaoileadh gu'm b'e so esan a chuir ri chèile cuid de na duanagan bu mhilse agus bu ghrinn e a chaidh riamh a sheinn an Tir nam Beann ?
Mar a dh'fhalbh a reusan, dh'falbh mar an ceudna a chuimhne. Dh'fhaodadh neach labhairt ris m'a thimchioll Flòiridh, ach cha lasadh a shùil, agus cha ghluaiseadh a spiorad. Bha gach comas breathnachaidh air teicheadh, agus, gu cinnteach, b'e sin an dà latha.
Air maduinn shònruichte thàinig e, agus gun fhios ro mhath aige c'àite an robh e dol, am fradharc an taighe san do chaochail Flòiridh, agus san robh a pàrantan fhathasd an tàmh. Air dhòigh air chor-eiginn, thug sealladh na fàrdaiche so air ais boisgeadh d'a chuimhne. Thog e an àird a làmhan agus dh'èigh e—•
" A Fhlòiridh, a ghaoil, a ghaoil, faic t'Ailean a nis!"
Le so a ràdh, thuit e air ais gu trom air an talamh, agus an sin laidh e, gun làmh no cas a ghluasad, no eadhoin osna a tharruing.
Laidh e an sin fad mòran uairean, gus m'a dheireadh am facas e le cuideiginn a bha gabhail an rathaid. Bha e fuar, marbh, amhuil mar phloc de'n talamh. Cha do leig an sluagh às an inntinn an cabhaig gach allaban a dh'fhuiling e. Cha mhò a leig iad air dì-chuimhn am mallachd searbh a thug e agus a chaidh a choimhlionadh air mhodh cho iongantach agus cho soillear. Is tric a dh'aithris-ear fhathasd an taigh na cèilidh eachdraidh Ailein
64 Gaol a' Bhaird
Mhic Mhàrtainn, agus sgeul a' ghaoil a thug e òg. Oho fhad sa bhios Gàidhlig air a labhairt, bidh a chuid òran air an seinn gu minic le iarmad Oisein agus Fhinn.
L. M. U.
Clann an Righ fo Gheasaibh.
•fèfa^^fc, ha uaireigin ann an tìr fad as, Rìgh agus Banrighein, agus bha aca tri mic ^Sp^t.    agus nighean, agus mu'n robh an ¦r\-    IF'1   nighean ach òg, dh' fhàs a'Bhan-righinn tinn, agus ghabh i am bàs d'a h-ionnsuidh fèin, agus chuir i fios air tè as am b'urrainn i earbs a chur, gus i bhi 'na muime-chìche aig an nighinn.   Thàinig an tè a bha a' Bhanrighinn ag iarraidh, a ghabhail cùraim de'n nighinn. Thuirt a' Bhanrighinn ris a' bhan-altrum, " Ma's e 's gu'n tig bàs ath-ghiorra orm-sa, tha mi a' cur mar chomraich ort-sa, gu'n gabh thu cùram de mo nighinn 's gu'n toir thu foghlum di," 's gheall a' mhuime-chìche gu'n deanadh i sin.   An ceann beagan laithean, fhuair a' Bhanrighinn bàs, agus bha an nighean air chùram a muime-chìche.
An ceann beagan bhliadhnachan, smaointich an Rìgh air pòsadh a rithisd, agus chuir e a thri mic 's a nighean agus luchd-freasdail a ghlèidheadh an gnothuichean an òrdugh dhaibh, a stigh do dh'àite d'am b'ainm an Lùchairt Eibhinn.
Air chùl na gaoithe's ri aodann grèine, Le an dìol deoch's an leòir de bhiadh,
*Is ann am measg a cho-chruinneachaidh ainmeil sin aig I. F. Caimbeul nach maireann a fhuaireadh an seann-sgeul so. Faodar a ràdh nach deach a chur an clò riamh roimh so.  Fear An Sgeulaiche.
e
66
Clann an Righ fo Gheasaibh
Far am faiceadh iad gach neach, 'S chan fhaiceadh a h-aon idir iad,
agus bha trian de'm biadh, 's trian de'n deoch, 's trian de gach ni a bha air a thoirt do thigh an Rìgh, ga chur a stigh an sin, 'nan ionnsuidh a h-uile latha, agus bha a muime-chìche comhla ris an nighinn, a' toirt foghluim di.
; Phòs an Rìgh bean eile, agus ri tìm, bha aice tri mic, agus bha farmad mor aig a' Bhanrighinn dheireannaich ri clann na ceud mhna a bha aig an Rìgh, agus aig ceann na h-uibhir do bhliadhnachan, an uair a bha a clann fhèin a 'fàs suas, bha i ro thoileach nam faigheadh i dòigh air clann na ceud Bhanrighinn a chur as an rathad. Dh' innis i a sgeul do Chailleach nan Cearc. Thuirt Cailleach nan Cearc, gu cinnteach gu'm bu mhòr an an-struigh a bhi 'glèidheadh suas dà theaghlaich. Thuirt a' Bhanrighinn gu'n tugadh i ceannach air iad a bhi as an rathad. Dh' innis Cailleach nan Cearc gu'n robh druidheachd aig an Eachalair-Urlair, 's gu'm b'urrainn di-se an cur air dòigh nach cuireadh iad tuilleadh dragh uirre.
Chuir a' Bhanrighinn fios air an Eachalair. Thàinig i. Dh' innis a' Bhanrighinn do'n Eachalair Urlair gu de bha i 'g iarraidh. "Chan urrainn domh ni air bith a dheanamh orra, am fad 's a bhiodh iad a stigh 'san Lùchairt Eibhinn: ach nam faighinn a mach iad, dh' fheuchainn gu de a ghabhadh deanamh." Rinn iad cumhnant ri chèile. 'Na dhèidh sin, a' cheud uair a fhuair a' Bhan-
Clann an Righ fo Gheasaibh
67
righinn tìm air a bhi 'cainnt ris an Rìgh, ghabh i fàth air, ag radh,
" Tha clann na ceud mhna a bh' agad, Anns an Lùchairt Eibhinn, Air chùl gaoithe's ri aodann grèine, Le'n diol deoch, 's an leòir de bhiadh, Par am faic iad-san na h-uile duine, 'S chan fhaic duine idir iad.
B'fhearr leam fhèin gu'n robh iad a mach còmhla ri mo chloinn fhèin; oir, am fad's a bhiodh iad a stigh 'san Lùchairt Eibhinn, chan fhaigh an dà chloinn fàs eòlach air a chèile. Bidh mise cho maith do'n cheud chloinn a tha aig an Rìgh, 's a. bhithinn do mo chloinn fhèin; agus rachadh rian na b'fhearr a dheanamh air gach biadh's deoch, agus air gach ni eile, a bha mu thigh an Rìgh. Tha trian de gach ni a tha tighinn do'n tigh mhòr, air a chur a stigh do'n Lùchairt Eibhinn, agus is beag nach fòghnadh sin do'n dà theaghlach; agus gu'm bitheadh an dà theaghlach mar aon." Bha leis an Rìgh gu'n robh sin ceart, 's gheill e do'n mhiodal aice. Chaidh a'chlann a thoirt a mach as an Lùchairt Eibhinn, far an robh iad air chul gaoithe, etc., agus an uair a fhuair am muime a mach iad, ghabh i uirre gu'n robh i ro phrìseil umpa, rè tìm bhig an tòiseach; gus gu'm b'eigin do'n Rìgh dol air thurus fad as. An uair a bha an Righ air falbh, thòisich clann na Banrighinn mu dheireadh air a bhi peasanach air clann na ceud Bhanrighinn. Thug a h-aon de'n fheadhainn bu shine sgailc do
68
Clann an Righ fo Gheasaibh
a h-aon de na bràithrean a b' òige; ghabh a' Bhanrighinn fearg ri a dalta, agus thog i oirre, agus chaidh i do thigh na h-Eachalair Urlair, agus chasaid i a dalta, agus thuirt gu'm b' fhearr leatha gu'n robh clann na ceud Bhanrighinn a bha aig an Rìgh, far nach faiceadh i iad, agus far nach cluinneadh i iomradh orra.
" Airson duais bhig," thuirt an Eachalair Urlair, " chuirinn as an rathad iad, far nach deanadh iad tuilleadh dragh ort." Rinn a' Bhanrighinn agus an Eachalair Urlair cumhnant. " An uair a bhios tusa 'dol a chìreadh cinn do chloinne, cuir do dhaltachan aon an dèidh aoin, a dh' iarraidh na cìre mìne, 's cuiridh mise gach aon mar a thig ris a' bheinn am measg nam fiadh."
An ath latha, thòisich a' Bhanrighinn air cìreadh cinn na cloinne agus dh' iarr i air an aon bu shine de chloinn na ceud Bhanrighinn e a dhol sìos do thigh na h-Eachlaraiche Urlair, 's a'chìr mhìn a thoirt a nìos. Chaidh e ann, agus an uair a ràinig e an tigh, dh' iarr an Eachalair Urlair air tighinn a stigh, agus thuirt i ris, " An tàinig thu, a'ghaoil ? Mur bhith bior 'nam chois, cnaimh 'nam leis, 's cath-chlair mo leanaibh bhig 'nam uchd, dh' eirinn 's ghabhainn duit le pògan!" " Do lethsgeul gabham, a' bhean bhochd," ars esan, "is ann a chuir [mo] mhuime a nuas mi a dh' iarraidh na cìre mìne." " So a' chìr aig roinn mo choise, 's tog leat fhèin i." Ach an uair a chrom esan e fhèin, a thogail na cìre, bhuail ise e thar mullach a chinn leis an t-slacan druidheachd aice.  Bha an uinneag
Clann an Righ fo Gheasaibh 69
fosgailte, 's leum esan a mach air an uinneig, 's chuir e a mach tri bruchdan de fhuil a chridhe, agus chaidh e ann an riochd fèidh, 's dh' fhalbh e fiadhaich do'n bheinn.
An uair nach robh e 'tighinn, dh' iarr a' Bhanrighinn air an ath mhac aig an Rìgh, e a dhol sìos do thigh na h-Eachalar Urlair, 's a chìr mhìne a thoirt a nìos. Agus chaidh e ann. An uair a ràinig e, dh' iarr an Eachalair air e a thighinn a stigh, 's thàinig e. Thuirt i ris, " An tàinig thu, a' ghaoil ? Mur bhith bior 'nam chois, cnaimh 'nam leis, agus cath-chliar mo leinibh bige 'nam uchd, dh' èirinn 's ghabhainn duit le pògan." "Do leithsgeul gabh-te, a' bhean bhochd," ars esan, " is ann a chuir mo mhuime mi a nuas a dh' iarraidh na cìre mìne." " So i aig roinn mo choise," etc., etc., 's dh' fhalbh e ris a' bheinn cho fiadhaich ri fiadh.
Dh' iarr a' Bhanrighinn air an treas mac, etc., etc., 's dh' fhalbh e ris a' bheinn cho fiadhaich ri fiadh.
Agus an sin dh' iarr a' Bhanrighinn air Nighean na ceud Bhanrighinn, i a dhol sìos thun an tighe aig an Eachalair, agus i a thoirt an àird na cìre mìne d'a h-ionnsuidh. Dh' fhalbh i. Choinnich a muime-chìche uirre, agus dh' fharraid di, caite an robh i a' dol. Dh' innis an Nighean di, gu'n robh i 'dol a dh' ionnsuidh tigh na h-Eachlair Urlair a dh' iarraidh na cìr mìne, agus thuirt a muime-chìche rithe, i a dh' fhaotainn na cìr rèidhtich, agus i a thoirt na cìr rèidhtich sìos 'na [h-]ionn-
70
Clann an Righ fo Gheasaibh
suidh, agus mu'n togadh i a' chìr mhìn, i a thairgs-eadh na cìr rèidhtich do'n Eachlair-tllair, agus mur gabhadh an Eachlaraich a' chìr uaipe, i 'ga tilgeadh uirre.
Phill Nighean an Rìgh, 's thug i leatha a' chìr rèidhtich, 's chaidh i do thigh na h-Eachlaraiche. Thuirt an Eachalaraiche rithe mar a thuirt i ri a bràithrean, " An tàinig thu, a' ghaoil ? " etc. " Do leithsgeul gabham," etc. "Sin i aig roinn mo choise, 's tog fhèin leat i."
"So dhuit-se a' chìr so an tòiseach," thuirt nighean an Rìgh.
" Thoir thusa leat an dà chìr," thuirt an Eachdraiche.
Thilg Nighean an Rìgh a' chir rèidhtich air an Eachalair Urlair, Js bhuail i anns an t-sùil i, agus thuit an Eachlaraiche mar gu'm bitheadh i marbh, agus thug Nighean an Rìgh leatha a' chìr, agus chaidh i a dh' ionnsuidh na Banrighinn leatha.
Dh' iarr a muime-chìche air Nighean an Rìgh, i a dhol a sìos far an robh tigh na h-Eachlair-Urlair, a sheall am faiceadh i a bràithrean. Thuirt a muime-chìche rithe gu'm faca i a bràithrean aon an dèidh aoin diubh a' dol do thigh na h-Eachlaraiche, agus nach fhaca i a h-aon diubh 'tighinn air an ais. Chaidh an Nighean a sìos, 's chan fhaca i gin diubh, agus dh' innis i sin do a muime-chìche. Thuirt a muime-chiche rithe gu'm bu chòire dhaibh dol a dh' ionnsuidh an fhiosaiche a dh? fheuchainn an innseadh esan daibh, gu de thàinig ri ceud mhic an Rìgh.   Chaidh Nighean an Rìgh
Clann an Righ fo Gheasaibh 71
agus a muime-chìche a dh' ionnsuidh an fhiosaiche, a sheall am faigheadh iad fios gu de thainig ri Mic an Righ, agus dh' innis am fiosaiche dhaibh gu'n do chuir an Eachlaraiche-Urlair iad ann an riochd fèidh, 's gu'n d'fhalbh iad fiadhaich (sic) ris a' bheinn, 's gu'n do chuir iad, gach aon diubh, tri bruchdan de fhuil an cridhe a mach mu choinneamh uinneag na h-Eachalair-Urlair, 's gu'm bu chòir do am piuthair, sin a thogail, agus fuil gach aoin diubh, a chur air leth ann am breid, agus a ghlèidheadh gus am faiceadh i iad, agus a thoirt daibh ri òl, agus an sin, gu'm b'urrainn daibh fèin an uireasan innseadh. Chaidh an sin, Nighean an Rìgh, agus a muime-chìche a dh' ionnsuidh thigh na h-Eachlaraiche. Sheall iad aig taobh a mach na h-uinneige, agus chunnaic iad fuil nan cridheachan aig Clann an Rìgh; agus thog am piuthair an fhuil, agus ghlèidh i fuil gach aon diubh air leth ann am breid. Chaidh i fhèin agus a muime chìche air an ais a dh' ionnsuidh an fhiosaiche, a dh' fhaotainn tuilleadh sgeòil air Mic an Rìgh, agus dh' innis am fiosaiche daibh, gu'n deach a' Chlann aig an Rìgh do bheinn d'am b'ainm a' Bheinn Ard; gu'n robh creag àrd aig iochdar na beinne, agus gu'n robh famhair ann ris an canadh " Famhair nan seachd bliadhna," agus gu'n robh fàradh aig an Fhamhair, 's gu'n cuireadh e am fàradh ris a' chreig uair anns na seachd bliadhna, agus an uair a gheabhadh na bha gu h-àrd a' sireadh a nuas tighinn a nuas, agus na bha gu h-iosal a' sireadh an àird dol an àird, gu'n
72
Clann an Righ fo Gheasaibh
tugadh am famhair air falbh am fàradh, agus nach fhaigheadh a h-aon air bith dol an àird no a nuas gu ceann seachd bliadhna tuilleadh.
An uair a thàinig an Rìgh dachaidh 's a thuig e mar a thachair d'a chuid Mhac, chaill e trian d'a thùr, 's trian d'a choiseachd, 's trian de a fhradharc, agus dh' fhalbh e air feadh nam fàsaichean a dh' iarraidh a chuid Mhac. Cha robh fios aig an Nighinn c'àite an deach e. Bha i ro aonaranach, 's i gun athair, gun mhàthair, gun phiuthair, gun bhràthair a dheanadh cainnt rithe. Bha a muime 's a leth-bhraithrean a' tàir uirre, agus coma ged a dheanadh iad cron uirre.
Chaidh i fhèin 's a muime-chìche a rithisd a dh' ionnsuidh an fhiosaiche a dh' iarraidh comhairle air, agus fhuair iad a chomhairle, agus chuir a muime-chìche mar chroisean's mar gheasan air Nighean an Rìgh nach robh i gu pòsadh no gus tàladh ri fear air bith gus am faigheadh i a bràithrean air an ais a rithisd gu an riochd fhèin. Rinn an Nighean aig an Rìgh i fhèin deas, agus thug a muime-chìche a beannachd dhi, 's dh' fhalbh i a dh' iarraidh a bràithrean*
Latha dhi air feadh nam monaidhnean, thàinig ceò air, agus cha robh fhios aice c'àite an robh i 'dol, agus aig dorchadh nan tràth aig tòiseach oidhche, thàinig i air tigh, air a thubhadh le fraoch. Chuir i a làmh ris an dorus, 's dh' fhosgail an dorus air thoiseach uirre agus chaidh i a stigh. Bha smùchan de theine beò air, 's cha leasaicheadh e,
Clann an Righ fo Gheasaibh
73
's cha rachadh e as, ach dìreach mar a bha e airson a h-aoin air bith ach an t-aon a chuir air e. Shuidh i sìos ri taobh an teine gus an tàinig an oidhche. Is e famhair a thàinig thun taobh a mach an doruis, agus ghlaoidh e, "Hi, ho, hu, huagaich, tha mi mothaichinn fàileadh an fharbhalaich a stigh."
" Sìth biodh eadarainn," arsa Nighean an Rìgh.
" Is e sìth a th'ann," thuirt am famhair. Thàinig e a stigh, agus leasaich e suas an teine, 's leig e air làr sìthionn a bha aige, 's dh' iarr e uirre biadh a dheanamh deas. Dh' fhuin i bonnaich, agus chuir i iad dh' an grèidheadh ris an teine gus gu'n robh iad deas, 's rèiste; 's bhruich i cuid de'n t-sithinn, 's rinn i eanbhruich, 's chuir i an clàr bidh comhdaichte air beul an Fhamhair, 's ghabh i fèin a cuid 'sa' chuil. Dh' ith am famhair a chuid a dh' aon bheum, 's dh' òl e a dheoch a dh' aon sùpaig.
Agus an uair a ghabh Nighean an Rìgh a suipear, thuirt am Famhair rithe, " Chan fhaca mi riamh na bheireadh bàrr ort ann am bòidhchead. Nan robh thu fhèin deònach, gheabhainn sagart 'sa' mhaduinn a dheanadh ar pòsadh."
Ach thuirt ise,
" Tha bòidean is geasan orm-sa, nach pòs mi fear air bith, ach an aon fhear sin a dheanadh dhomh air luirgnean chailleachan marbha, se fichead dealg de fhiodh, 's iad cho cruaidh, geur, ruighinn, 's gu'n rachadh iad a stigh ann an aodann cruaidh, creige, cho furasda's a rachadh iad a stigh ann an talamh bog creadh."
74
Clann an Righ fo Gheasaibh
" Mur 'eil de dh' fhuireachd ort ach sin, chan fhad' is fuireachd e." Agus ghlac e a thuagh 'na laimh's leum e an àird air an fharadh. Chaidh ise a chadal. 'S bha esan air an fharadh a' deanamh nan dealgan gu maduinn.
Agus an uair a thàinig an ath latha rinn ise biadh deas air a son fèin agus airson an Fhamhair. Ghabh ise a biadh. Thàinig am Famhair a nuas bhàrr an fhàraidh, 's thug e dhi dà fhichead dealg, a bha cho cruaidh, ruighinn's cho geur, is gu'n rachadh iad a stigh ann an aodann cruaidh creige, cho furasda's a rachadh iad a stigh ann an talamh bog creadh. Thug i leatha iad, 's dh' fhalbh i air a turus; agus bha i fad an latha sin a' fàrrsan air feadh na beinne, gun aon air bith fhaicinn, gus an tàinig an oidhche. Aig beul na h-oidhche' chunnaic i tigh beag, is e air a thubhadh le bein bheothaichean fiadhaich. Chaidh i d'a ionnsuidh, 's chuir i làmh ris an dorus, 's dh' fhosgail an dorus roimpe, s chaidh i a stigh. Bha smùchan de ghealbhan beag air, agus cha leasaicheadh's cha rachadh e as, etc. Thàinig am Famhair (=an dara Famhair), etc. " Is e sith a th'ann," etc. Dh' itheadh am Famhair a chuid a dh' aon teum, 's dh' òl e a dheoch a dh' aon sùbaig, 'us dh' fharraid e de Nighean an Rìgh cia as di, agus ciod fàth a turuis. Dh' innis i dha cia as a thàinig i, 's gu'n robh i a' dol a dh' iarraidh a braithrean, agus mar a chaidh an cur ann an riochd fèidh leis an Eachlaraiche Urlair. Dh' innis am Famhair di, gu'n deach iad seachad o chionn tri làithean, 's an taobh a chaidh iad.  An uair a fhuair
Clann an Righ fo Gheasaibh
75
iad sgeul o a chèile, thuirt am Famhair, "Chan fhaca mi riamh na bheireadh bàrr ort ann am bòidhchead. Nan robh thu fhèin deònach, gheabh-ainn sagart 'sa' mhaduinn a dheanadh ar pòsadh." " Tha boidean 's croisean's geasan orm-sa, nach talaidh 's nach tèid mi le h-aon air bith gus gu'm faigh mi fear a dheanadh dhomh se fichead dealg de fhiodh cruaidh's iad cho cruaidh, geur, ruighinn, etc."
" Mur 'eil de dh' fhuireachd ort ach sin, chan fhad an fhuireachd e," etc. Thàinig e bhàrr an fhàraidh 'sa 'mhaduinn 's thug e di na dealgan a rinn e 'san oidhche. Bha dà fhichead ann, 's dh' fhalbh i leo air feadh a' mhonaidh leatha fhèin. Thàinig ceò air 's bha i air faondradh air feadh a' mhonaidh, 's am beul na h-oidhche, thàinig i air tigh beag, 's e air a thubhadh le itean eun, etc. Thàinig am Famhair, etc. " Sith biodh eadarainn," etc. Dh' innis i dha mar a thachair do a bràithrean, agus dh' innis e di gu'n deach iad seachad aìr-san là dhe'n robh e 'sa' bheinn; gu'n deach iad gu beinn àird aig cùl na Creige Mòire, 's gu'n seòladh esan i a màireach an taobh a bu ath-ghiorra gu dol d'an ionnsuidh. Rinn i deas bonnaich 'us sithionn 'us eanbhruich, etc., etc. Thuirt i ris, " Tha mar chroisèan's mar gheasan's mar bhòidean orm-sa, nach tàlaidh mi ri fear air bhith ach am fear a dheanadh dhomh air luirgnean chailleachan marbha, sè fichead de dhealgainean de dh' fhiodh, 's iad cho cruaidh, etc."
" Mur 'eil de dh' fhuireachd ort ach sin, chan
76
Clann an Righ fo Gheasaibh
fhad is fuireachd e." Thog e an tuagh 'na làimh, 's leum e an àird air an fharadh, 's fhuair e fiodh cruaidh's luirgnean chailleacha marbha, 's thòisich e air deanamh nan dealgan. Chaidh ise a chadal; ach bha am Famhair 'g obair air deanamh nan dealgan gu latha; thàinig e an sin a nuas bhàrr an fhàraidh, thug e a nuas leis dà fhichead dealg, 's thug e do Nighean an Rìgh iad, 's bha aice an sin sè fichead dealg. Thug i taing do'n Fhamhair, agus thuirt am Famhair,
" A tha agad a nis, sè fichead stop, 'S cha diùlt iad cruaidh no bog, 'S iad gu cruaidh, ruighinn, geur, Gu dol ann an creige mar ann an creadh, 'S bu mhaith gu'n deanadh iad dhuit stath, Gu dol gu mullach na creige àird, '8 gu'm bu slàn a thèid thu stàn, 'S a rithisd, thig thu a bhàn."
Thog i uirre, agus chaidh am Famhair leatha mar iùil, 's ghiulain e na stuip air a son am fad's a chaidh e. Leig e fhaicinn di tigh, 's dh' iarr e uirre bhi an sin mu'n tigeadh an oidhche, agus i a dh' fhantuinn 'san tigh sin re na h-oidhche, 's gu'n leigeadh fear an tighe sin fhaicinn di an rathad a dh' ionnsuidh na creige àirde. Leig i a sgios tacan beag, dh' èirich i a rithisd, 's chaidh a dh' ionnsuidh an tigh; 's an uair a ràinig i, dh' fharraid am Famhair a bha anns an tigh sin di, cia as a bha i, *s ciod fàth a turais. Dh' innis i dha mar a thachair do a bràithrean leis an Eachlaraiche, 's
Clann an Righ fo Gheasaibh
77
mar a bha i a' falbh air an luirg. Ghlèidh am Famhair an sin i fad na h-oidhche, 's an àth latha, leig e fhaicinn di a' chreag mhòr aig beulaobh na Beinn Aird, 's ghiulain e na dealgan air a son. Tra ràinig iad a' chreag, thuirt am Famhair rithe, " Is e so an t-àite far an àbhaist do'n Fhamhair am fàradh a chur a suas ris a' chreig, ach bidh e teann air seachd bliadhna mu'n tig e dh'a cur suas a rithisd, agus is truagh leam do chor, ma bhitheas tu an so rè na tìme sin." Thug i taing do'n Fhamhair air son a shuairceis; 's ghabh i na stuip agus stopadh i aon 'sa' chreig, 's rachadh i an àird ceum; 's stopadh i a h-aon eile ann, 's mar sin, gus an robh i an àird thar mullach na creige.
Dh' fhalbh i air a h-aghaidh air aodann na Beinne, ach bha a h-uile fiadh a bha i a' faicinn, a' teicheadh uaipe. Thàinig i a dh' ionnsuidh àite far an robh buthan ri taobh sruthain. Chaidh i a stigh; leig i a sgìos dhi tacan beag, 's chaidil i. An uair a dhùisg i, bha an t-anmoch ann, 's bha na fèidh air gabhail gu tàmh. Chaidh i am measg nam fiadh, ach cha d'fhuair i a bràithrean.
An ath latha, chaidh i a stigh do bhuthan beag a thachair uirre, 's bha fiadh an sin a rinn cainnte rithe, 's a dh' innis c'àite an robh a bràithrean, 's bha i 'sa' bhuthan sin fad na h-oidhche. An ath latha, chaidh i do'n àite far an robh fiughair aice a bràithrean 'fhaicinn. Thàinig i air buthan beag 's e ri taobh sruthain; 's chuir i a làmh ris an dorus, 's dh' fhosgail an dorus roimpe, 's chaidh i a stigh, 's fhuair i air bòrd a bha an sin, builionn
78
Clann an Righ fo Gheasaibh
arain, agus cumail làn fìona. Dh' ith i pairt de'n aran, 's dh òl i balgum de'n fhìon, agus chaidh i am falach fo mheasair nigheachain a bha a stigh, 's dh' fhuirich i an sin.
Agus an uair a bha i an sin rè greis, thàinig triùir fhear a stigh, 's bha croic fèidh air na cinn aca, 's thuirt am fear bu mhò dhiubh, " Ma tha mo phiuthair mhòr beò f hath as d, is i thug an teum mu dheireadh as a' bhuilinn so " : agus thuirt an ath fhear, "Ma tha mo phiuthair mhòr beò fhath-asd, is i a thug am balgum mu dheireadh as an fhìon so," agus thuirt an treas fear, " Ma tha mo phiuthair mhòr beò fhathasd, tha i a stigh fo'n mheasair nigheachain so," agus thog iad a mheasair nigheachain's fhuair iad ise ann a sin. Chaoin i gu goirt, air dhi a bràithrean fhaicinn, 's cròic fèidh air ceann gach fir dhiubh.
Dh' innis iad di, gu'n robh iadsan gu h-iomlan an riochd fèidh an tòiseach, gus an do bhuail am piuthair an Eachdraiche Urlair leis a' chìr, ach 'na dhèidh sin, gu'n robh fios aca ciod a bha iad a' deanamh. Gu'n do choinnich an athair orra anns an fhàsach, 's gu'n d'fhuair e [iad?] le feartan buadhach a fhuair e o fhamhair a rinn comhnadh ris: 's 'na dhèidh sin, gu'n robh iad an riochd dhaoine, 's cinn agus cròic fèidh orra. Gu'm faigheadh iad a rithisd do'n riochd fhèin, nam faigheadh iad tè a dheanadh dhaibh leintean air an deanamh air canaichean.
Ghabh ise fos làimh sin a dheanamh, 's thug i beannachd leo, 's dh' fhalbh i.
Olann an Righ fo Gheasaibh
79
Ràinig i a muime chìche, 's dh' innis di gu de bha i dol a dheanamh. Dh' innis a muime chìche do'n fhiosaiche. Thuirt esan gu'm feumadh i na leintean a dheanamh gun ghean [?] gun ghuth, gun ghàire, 's gu'm b'e a chomhairle-san di, i a dhol do'n fhàsaich far nach biodh gin a chuireadh buaireadh uirre. Thug i taing dha, 's beannachd leis, 's dh' innis i do a h-athair c'àite an robh i 'dol. Dh' fhalbh i, 's chaidh i do'n fhàsaich, 's bha i an sin's i leatha fhèin, 's i a' trusadh a chanaichean.
Latha di an siod, thàinig tri rìghrean a bha 'sealg seachad uirre, 's an uair a chunnaic iad i, chuir iad stad air na h-eich . thòisich iad air
bruidhinn rithe. Ach cha duirt ise diog, 's cha do ghabh i uirre gu'n robh i 'gan cluinntinn. Dh' fhalbh iad an latha sin, ach thàinig iad an rathad latha eile, 's chaidh aon seachad, ach stad dithis, 's rinn iad cainnt rithe, ach cha duirt ise diog, 's cha do ghabh uirre gu'n robh i 'gan cluinntinn. Dh* fhalbh iad an latha sin cuideachd, 's thàinig latha eile. Chaidh dithis dhiubh seachad, ach sheas an treas fear dhiubh a dheanamh cainnte rithe. Ach chan abradh ise diog, 's cha ghabhadh i uirre gu'n robh i 'ga chluinntinn no 'ga fhaicinn. Ghabh esan gaol mòr uirre aig cho bòidheach's a bha i's thug e leis i air a chulaobh air muin an eich agus thug e leis dachaidh i, agus phòs e i airson a bòidhchid. Bha i ann an tigh mòr an Rìgh, 's bha am pailteas de luchd-freasdail aice, ach chan abradh i diog, ach smèideadh le a làimh nuair a bhiodh ni air bith a dhith uirre, agus chìr's shniomhaich i
80
Clann an Righ fo Gheasaibh
an canaichean. Ri tìm cheart, dh' fhàs i torrach, 's an uair a bha tìm a h-asaid dlùth a làimh, bha aig an Rìgh ri dol air astar mu phairt de ghnothuch na rìoghachd. Dh' fhàg e an dà chuid, luchd-freasdail's luchd-frithealaidh gu feitheamh uirre. Agus aon de na h-oidhchean, tra bha na mnathan mu'n cuairt air a' Bhanrighinn, thàinig an aon cheòl bu bhinne chualas a riamh, agus thuit a h-uile h-aon de na mnathan 'nan cadal, 's trà dhùisg iad, chunnaic iad gu'n do rugadh an leanabh's gu'n robh e air a thoirt air falbh, 's cha robh fios aca ciod a dheanadh iad. Ach smaointich an tè aig an robh cùram a' ghnothuich, gu'n deanadh ise dòigh, 's air eagal's gu'm marbhadh an Rìgh iad, is e mar a rinn iad, fhuair iad greim air piseag chait, 's mharbh iad a' phiseag, agus chuir iad an fhuil's an gaorr mu bheul's mu fhiaclan na Banrighinn.
An uair a thàinig an Rìgh dhachaidh, 's a dh' fharraid e gu de mar a bha, thuirt a' bhean-ghlùin, " Marphaisg air a' Bhanrighinn mhosaich, dhona, dholaich! Cha b'ionann i's a' Bhanrighinn shona, shòlach! Cha robh aice ach piseag chait, 's cha bu luaithe a rug i a' phiseag, na dh' ithich i fhèin a rithisd i." Thuirt an Rìgh, " Tha a' cheud choire gus a leigeadh leatha."
An uair a dh' èirich a' Bhanrighinn, thòisich i 's shnìomh i an canaichean le cuigeil 's dealgan:'s trà a bha e snìomhte, thòisich air deilbh eige, agus a chion beairt, b' èiginn di fèin loinn a dheanamh, agus an snàth a chur air, agus figheadh le bhi
Clann an Righ fo Gheasaibh
81
togail nan snàithnean le snàthad, 's rinn i dà eige mu'n robh i torrach a rithisd. Trath thuig an Rìgh mar a bha i, chuir e i a stigh do'n tigh, 's mnathan a thoirt an fhaire uirre; bha na dorsan glaiste, 's dh' fhalbh an Rìgh e fèin bho'n tigh. Bha na mnathan a' suidhe suas leatha anns an oidhche a thoirt an fhaire uirre. Ach thàinig an ceòl ... 's an uair a dhùisg iad, bha a' Bhanrighinn air a h-aisead, 's an duine cloinne air a thoirt air falbh. Bha eagal orra, an uair a thigeadh an Rìgh dhachaidh, gu'm marbhadh e iad, 's fhuair iad greim air cuilean coin, etc., etc. Thàinig an Rìgh dachaidh, etc., etc. " Leigear a' choire so leatha fhathasd." Dh' iarr na mnathan gu'n rachadh a losgadh, ach cha leigeadh an Rìgh sin a bhi.
An uair a dh' èirich i, thòisich i air a h-obair, agus rinn i eige eile, agus an sin thòisich i air deanamh nan leintean, agus bha iad gu inbhe beag deante mu'n d'fhàs i torrach a rithisd. Tra bha a tìm aig làimh, chaidh a cur a stigh do thigh, agus am pailteas de gach ni a dh' fheumadh iad agus gu leòir do luchd fritheal 's do luchd freasdail, agus dh' iarr an Rìgh orra an fhaire shònruichte a thoirt uirre, 's dh' fhuirich e fèin aig an tigh an uair sin, ach an oidhche a bha fiughair aca i bhi aig laimh, bha iad dlùth m'a timchioll, ach mar a b'àbhaist, thàinig an ceòl, 's chuir an ceòl a chadal iad. Mharbh iad uircean muic, etc. Thuirt a' bhean-ghlùin ris an Rìgh, "Nach fhaic thu do Bhanrighinn dhona, dholach, cha b'ionann 's a'
p
82 Clann an Righ fo Gheasaibh
Bhanrighinn a bhiodh gu sona, sòlach, etc. Cha bu chèird dàil a thoirt di, ach a losgadh."
" Tha duil agam fhèin," thuirt an Rìgh, " gu'm bheil i gle fhada agam a' breith chat, 's chon, 's mhuc, 's 'gan itheadh a rithisd." Rinn na h-uaislean coinneamh mu dhèidhinn na Banrighinn: 's thug iad a mach breith gu'n robh a' Bhanrighinn gus a bhi air a losgadh. Chaidh tulach mòr connaidh a thrusadh, 's teine chur ris, gus a' Bhanrighinn a losgadh air; chaidh a toirt a mach. Trà bha iad a' dol dh'a cur air an teine, chuala iad glaodh, 's thuirt an Rìgh, " Stadamaid, a sheall gu de is brìgh do'n ghlaodh so."
Agus bha aon de na leintean deante aig a' Bhanrighinn, 's rinn i gàire, 's chaidh an teine às.
Thòisich iad, 's bheothaich iad an teine a rithisd, 's thuirt iad ris an Rìgh gu'm bu chòir a cur air, nach robh brìgh air bith aig a' ghlaodh ud. Agus [anns an fhacal] bha leine eile deante aice, 's rinn i lachadh mòr ghàire. Tra bha iad a' dol dh'a cur air an teine chuala iad glaodh mòr eile. " Stadamaid beagan fhathasd, a sheall gu de is brìgh do'n ghlaodh so," ars an Rìgh. Stad iad tacan beag, 's chan fhac iad ni air bith; agus thòisich cuid de na h-uaislean agus na mnathan air a radh ris an Rìgh nach b' fhiach da bhi a toirt tuilleadh dàlach di; gu'm b' fhearr a tilgeadh 'san teine. Ach an uair a bha iad a' dol dh'a cur ann, chuala iad glaodh. Sheall iad, 's chunnaic iad tri marcaichean, 's iad
* Cotton-sedge or cat's-tail—eriophorwii vaginatum, and erioph-orum polystachyon.   Faclair MhicDhomhnaill, s, 159.
Clann an Righ fo Gheasaibh
83
a' marcachd an cùrsa (?) gu dian, agus [ri linn sin,] bha an treas lèine deante aig a' Bhanrighinn, 's rinn i lachanaich de ghàireachdaich. Thàinig na marcaichean air an aghaidh. " Faiceamaid," ars an Rìgh, "ciod iad na marcaichean so a thàinig oirnn." Thuirt na mnathan gu'm b' iongnadh leo fèin gu'n robh an Rìgh a' toirt na h-uibhir dàil di, 's i cho dona. Chaidh na marcaichean dìreach an taobh a bha a' Bhanrighinn, agus bha cròic fèidh air gach fear dhiubh, 's ghabh an sluagh gu leir iongnadh a bhi 'gam faicinn. Bha, aig an fhear bu mhò, tuaiream aois dà bhliadhna de phàisde aig a bheulaobh air muin an eich, 's aig an ath fhear, aois aona bhliadhna de phàisde, 's aig an treas fear leanabh cìche air a bheulaobh. [Ach bha na marcaichean a' sior-dheanamh dìreach air a' Bhanrighinn, 's bu ghoirid a mhoill daibh a ruigsinn, 's an uair a ràinig,] thug i na leintean daibh, 's thug iad-san di-se a' chlann; 's chuir na fir orra gach aon dhiubh a leine fhèin air; thuit a' chròie bharr nan cinn aca, 's bha iad mar dhaoine eile, agus iad ro bhreagh. Agus thuirt a' Bhanrighinn ris an fhear bu mhò, " Gu'm meal thu do leine, a' bhràthair mhòir!" Agus thuirt esan, " Gu'm meal thusa do shlàinte, a' phiuthair! " Thuirt i, " Gu'm meal thusa do leine, a bhrathair mheadhonaich," etc. " Gu'm meal thusa do leine, a' bhràthair a's òige," etc. Thuirt na tri bràithrean, " Gu ma slan do d'chloinn, a' phiuthair!" agus thuirt ise, " Gu ma slàn dhuibh, a thriùir bhràithrean."
Thàinig an Rìgh an sin far an robh iad, agus
84
Clann an Righ fo Gheasaibh
thuirt a' Bhanrighinn ris, "So dhuit do thriùir mhac," agus dh' innis da mar a thachair, agus an reuson nach faodadh i cainnt a dheanamh gus gu'm bitheadh na lèintean deante: 's gu'm b'e na tri fir a thàinig, a tri bràithrean. Chuir an Rìgh agus a bhràithrean - cheile fàilte air a chèile, agus dh' òrduich an Rìgh na mnathan a bha Ios a' Bhanrighinn a losgadh, iad fhèin a bhi air an cur air an teine a chaidh a chur air airson na Banrighinn a losgadh; chaidh an tilgeil air an teine agus ghlaoidh iad-san air maitheanas, 's ghuidh a' Bhanrighinn air an son's chaidh an leigeil as.
Rinn an Rìgh cuirm mhòr airson na Banrighinn, agus a bràithrean : 's rinn iad gairdeachas mòr bho'n a fhuair iad buaidh air druidheachd na h-Eachlaraiche Urlar. An uair a bha sin seachad, thug na tri bràithrean beannachd le am piuthair, 's leis an Rìgh, 's dh' fhalbh iad dachaidh, do an dùthaich fhèin. Choinnich an athair iad, agus fhuair e a rithisd an trian a bha dhith air de a thùr, de a choiseachd, 's de a fhradharc. Chaidh an seann Rìgh's a Mhic dachaidh do'n dùthaich fhèin, 's cha b' fad' a bha iad aig an tigh, gus an deach greim fhaotainn air an Eachlaraiche Urlair agus a losgadh. Cha d'fhuair a' Bhanrighinn mu dheireadh a bha aig an Rìgh a chead gnothuch a ghabhail ri ni sam bith, ach clann na ceud Bhanrighinn a' cumail smàdaidh uirre, 's cha robh diog aice ri ràdh a ghabhail a leithsgeul fhèin, 's an dèidh bàs an t-seann Rìgh, cha robh moran meas uirre, 's chaidh crìoch air an sgeul le sin.
Na Seanganan.
CAIB IV.
Ceann-bhaile nan Seanganan.
eann-bhaile nan Seanganan! Nach (fm:-i^r iomadh cuimhne thaitneach a tha Mì"-. .... tighinn orm, nuair a bheir mi smuain-idjfc [({sM?-'' eachadh air a sin, ged is latha no ' ''^jiiiii^ dhà a nis o na chuir mi cas a staigh ann. Samhlaich leat fèin, a leughadair, baile mòr briagha a bha a chuid taighean uile air an snaidh-eadh as a'chreig, agus iad uile, eadar beag is mòr, a'dealradh fo ghathan blàth na grèine cho boidheach glan agus a dhealras dealt an athar i fèin air maduinn shoilleir an t-samhraidh.
Bha sràidean mòra farsuing aig a' bhaile, agus cuid de na h-aitribh a bh'ann cho math cruthail sa chunnaic mi riamh. Bha na sràidean uile cho glan ri mèis, air chor is nach diùltadh fear air bith a bhiadh a ghabhail bàrr aghaidh orra: cha mhò bha nì r'a fhaicinn ann a chuireadh diomb no gràin air neach sam bith. Bha fuaran-uisge an sud san so, agus a h-uile fear dhiubh air an cuairteachadh le sreathan an deigh sreathan de fhlùran, is iad fo bhlàth is boidhiche dath is cruth. An teis-meadhon a'bhaile, bha Ionad mòr farsuing ann, cuairtichte air fad le taighean briagha, agus le iomadh aitreabh comharraichte
86
Na Seanganan
de 'n t-seòrsa sin a thàtar a'togail fa chomhair luchd-riaghlaidh na Staide; agus b'ann bho'n Ionad mòr so a bha na sràidean uile a'ruith am mach gu iarchrìochan a'bhaile, dìreach mar a ruitheas sreathan miotailt bho chop no meadhon sgèithe.   Cha robh taigh ann nach robh am mullaichean air  an   sgeadachadh le  gàraidhean anabarrach briagha ri amharc orra, o na bha iad so làn de na flùran is boidhiche agus is neònaiche air an do dhearg sùil duine riamh.   Ged a bha na taighean fèin car cosmhuil ris an fheadhainn sin a th' againne, gidheadh cha robh iad uile gu lèir mar sin, oir bha an taobh am muigh dhiubh cho math maisichte le nithean a chuireas tlachd air an t-sùil is sunnt air an aigne agus am bi an seòmar is boidhiche agus is cruthaile maisichte a th' againn fèin.   Rinneadh so le dealbhan-balla air chaochladh dath a bha ruith fo anainn gach taigh a bh'ann, agus, eadhon a shios bho mhullach gu bonn ri aogais snaidhichte mòran dhiubh.   Barrachd air na dealbhan-balla so, bha cuid de na taighean air am maiseachadh a thaobh an taobh am muigh le suaicheantais air chaochladh brìgh— mar tha, "Is i an obair  dàn ionmhalta  an t-Sangain," "Chan eil nì is mò is airidh sior-chochadh ris na an t-Ionracas," agus an leithidean. Bha, cuideachd, a ghàrradh fèin aig gach taigh, ge b'e air bith cho beag no mòr sa bhiodh e; agus do bhrìgh so, cha robh caol-shràidean idir ann, cha. mhò coslas air bith de'n domhladas cronail mos-ach dèisneach sin r'a fhaicinn a tha cho cumanta
Na Seanganan
87
anns an dùthaich againn. Bha Ionadan eile an sud san so air feadh a' bhaile, is ged nach robh na h-Ionadan ud cho mòr, ni mò cho briagha, sa bha an tì sin air an d'thug mi iomradh mar tha, agus a, bha suidhichte an tèis-meadhon a'bhaile, gidheadh bha iad-san farsuing gu leòir, agus anabarrach goireasach cuimseach fa chomhair an dearbh bhuil sin air son an deach an togail a suas—se sin ri ràdh chum soluis is blàths, aileadh ùr is sunnt a leigeil a staigh do'n bhaile. Tha dealbh-crutha fathast agam a rinn mi air ceann-bhaile nan Seanganan, àm dhomh bhi tuineachadh ann; agus, leis gu'm bheil mi de'n bheachd nach bi so cùis, uile gu lèir gun mheas gun taladh do chuid de mo cho-luchd-dùthcha ni mi samhladh dheth an
89
A thaobh cruth nan taighean a bh'anns a'bhaile, cha robh mòran eadar-dhealachadh eadar na taighean ud agus na tha againn fèin anns an Aird-an-ear rathad nan nithean ceudna; ach a mhàin so, gu'n robh an fheadhainn a bh'aig na Seanganan car na's fhaide agus na's iosaile thaobh an dreach—cha mhò bha iad-san cho neo-ghoireasach ri amharc orra, ach, a rèir coltais, uile gu lèir na's aotruime, finealta. Thuirt mi mar tha gu'n robh a leithid de choslas orra uile agus a thug e sin orm a ràdh gur ann as a'chreig i fèin a chaidh an snaidheadh; ach, an da rìreadh, cha robh cùisean idir mar so, mar a leigeadh thuigsinn domh mu'n robh mi mòran làithean anns a'bhaile ud. An da rìreadh, chaidh na clachan air an robh na taighean air an deanamh a suas—se seòrsa marmor a bh'ann a rèir mo bheachd-sa—a snaidheadh as a'chreig; ach na clachan fèin, chaidh an gearradh agus an cur an àite leis an Seanganan, a bha cho fuathasach teòma mar fhir-togail aitreabh agus gu'm b'urrainn iad clach a chur air bàrr cloich, is sin gun leigeil chaigneadh air bith eatorra a bhi faicsinneach. Tha so, cuideachd, ri innseadh mu na ceart taighean so, gu'n robh boghachan de mharmor a' sineadh eadar mòran dhiubh—nì a ghinn buil anabarrach taitneach do'n t-suil, ge b'e air bith an taobh sin bho am biodh tu a'sealtuinn orra. Bha na camagan-cloiche so ag èiridh rud beag os cionn mullachan nan taighean, agus leis gu'n robh an dà ghàirdean comhlachadh ri chèile am bior no
ruinn os cionn tèis-meadhon na sràide, ar leam
69
90
Na Seanganan
nach chunnaic mi riamh innleachd ealaine-togail-aitribh a bu dòcha leam. Os bàrr, bha na boghach-an marmorach so 'nan dachaidhean aig miltean an deigh miltean de eòin canntaireachd, a bha, a latha sa dh' oidhche, a'dùsgadh mac-talla nan creag mu'n cuairt air a'bhaile le ceòl fonnmhor snasmhor an guthan binn guaineach. Bha flùran, fòs, air gach gnè is dath a' fàs gu ro phailt an dà chuid fo chromadh nam boghachan so agus air gach mullach is taobh a bh'aca, ionnus gu'n d'thug an sealladh briagha anabarrach taitneach so orm a chan-tuinn latha de na làithean," Chan e Oeann-bhaile nan Seanganan a th'againn an so, ach Priomh-ionad nan eun is nam flùran."
B'ann air mullach beinne nach robh ach meadh-onach àrd a chaidh ceann-bhaile nan Seanganan a thogail; agus bha monaidhean mòra biorach dubh-ghorm ga chuairteachadh air gach taobh. Bho chuid de Ionadan is de shràidean a'bhaile, gheibheadh tu seallaidhean nach chunnaic mi an coimeas riamh roimh sud air son farsuingeachd agus bòidhchead an gnè thairis air an dùthaich a bha sineadh am mach bho'n bhaile gu'n astar dìreach mar a shineas sèan-fhairge air falbh gu muir bho chòrsachan eilean nan sìth. Bha buinn is taobhan glacan is cnocan cuid de na monaidhean so air an sgeadachadh le coilltean tiugha, agus le doireachan dosach a bha an coslas-car mar òr; agus bha feadhainn eile ann a bha an sliosan agus am bruthaichean cho math breach-naichte le daithean agus a tha 'm bogha-frois e-
Na Seanganan
91
fèin. B'e aobhar da so gu'n robh am feur agus na luibhean a bha ginntinn orra uile air an dath d'a rèir sin, air chor is gu'n d'thug an fhàgail annasach, ach anabarrach briagha, so air fear de na Seanganan, is e 'na bhàrd, a ràdh an aon de na rannan aige:—
" O Dhùthaich nan dath! O Thìr nan gath ! Ciod e ris a choimeas mi thu, Mur e bogha-frois nan speur, 'S e loma làn de eun canntaireachd ? "
Cha robh fàsaichean, cha mhò ionadan fiadhaich neo-àitichte dèisnach duaichnidh idir r'am faicinn, mar a tha iad cho tric a'tachairt oirnn anns an t-saoghal againne; ach sìth agus suaimhneas, boidhchead agus siolmhorachd air gach taobh. Bha na h-achaidhean, far an robh iad (agus cha robh mòran dhiubh so ann a rèir coltais) tuilleadh is cosmhuil ris na gàrraidhean againne na rud air bith eile de'n cheart ghnè sin air an do leig mise sùil riamh roimh sud. Agus, O na measan a bh'ann an sin! Nach pailteas iad! Nach briagha thar aithris beoil an coslas a bh'orra! O nach iomadh craobh is preas a bha an cuid geugan fo chromadh eadhon gu'n talaimh le truimead a'bhàrra a bha fàs gu ro phailt orra! Agus iad so uile, gun teagamh, a'còrdadh cho math do'n bhlas sa bha iad a'toirt tlachd do shùil an fhir-amhairc. O nach iomadh seòrsa de mheasan a bh'ann—cuid dhiubh air am breachachadh mar
92
Na Seanganan
iteach an eòin is boidhiche sgeadaichte, no an dealan-dè is maiseiche thàinig riamh am mach à com nam flùran; agus feadhainn eile a bha an coslas làmh ri clachan priseil air an ùr uidheamachadh fo inneal an fhir-liomhaidh. A thaobh nan craobh-mheasan so, tha'm bàrd ainmeil ceudna air an d'thug mi iomradh mar tha ag ràdh an aon de na dànan aige:—
" Mar choslas na h-iarmailt aig druim na h-oidhche,
Tha na liosan's na h-achaidhean againne: Miltean air muin miltean de mheasan annt',
'S gach aon dhiubh mar reannag, A' boillsgeadh gu soilleir gu h-àrd."
Bha craobh-mheas ann an sin a bha a bhun is a gheugan air dath a'choireil, agus a dhuilleagan mar mhàthair-na-nìamhnaide, agus barr trom air a bha a choslas mar gu'm b'iad cuinnsean de òr is de airgiod a bha fàs air a sin. An àite eile de'n dùthaich chunnaic mi seòrsa de chrannfiona, is e fo bharr is fo bhlàth aig an aon àm, agus a dhuilleagan uile air dath nan stuadhan lannaireach nuair a bhios iad a' siubhail os cionn gruinnd de shligean geala miona. Aig bun, cuideachd, cuid de na beanntain a bh'ann, bha treud mhòr de chrodh geal ag ionaltradh gu ciùin sìth-each, agus nuair a bhiodh a'ghrian a'dealradh orra so le lànnachd a neirt aig meadhon-latha, b'ann ceart mar sneachd air ùr thuiteam air barr nan
Na Seanganan
93
stùc is àirde dreach a bha iad a'sealtuinn. Bha truid mòra de fhèidh, de chaoirich is de ghobhair air an de'n leth-bhreac dath an sud san so, mar an ceudna, agus fhad sa bha mi anns an dùthaich bheannaichte shunndaich ud, cha thachair mi riamh air creutair a snàigeas no air beathach a cheumas a chuireadh oillt no cron air neach air bith. Gu fior, b'i sud an tìr a bha sruathadh le bainne agus mil.
" Tha mi mothachadh gu'm bheil thu smuaineachadh air mar cho cosmhuil is, fathast, air mar cho eu-cosmhuil, sa tha ar dùthchannan do gach a chèile," ars an Seangan.
Ghabh mi clisgeadh.
" Agus ciamar a bha fhios agad air a sin, a charaid ?" fhreagair mise, " gu dearbh, cha b'urrainn mi mi fèin mo smuaintean a chur an riochd dad na's soilleire na tha thusa deanamh as mo leth-sa, ged nach d'thuirt mi diog."
" Coma leat sin," ars an Seangan. " Ach tha dòigh no dhà againn air gluasadan an inntinn a leughadh is a chur fo riochd againn nach gabh mineachadh an so. Ach, cum air t'aghaidh, a charaid. Tha fadal orm Ceann-bhaile nan Seanganan a nochdadh duit."
A nis, b'e an nì is mò bha cur de iongantas orm am feadh a bha sinn a'siubhail còmhla tre shràidean Ceann-bhaile nan Seanganan a dh' fhaicinn mar cho buileach dripeil deanadach sa bha a h-uile fear a'sealtuinn a thachair oirnn. Bha sunnd agus aighear air gach aogas, ach ged a bha, cha robh
94
Na Seanganan
anns a sin fèin ach aiteas na saothaireachd, agus aoibhneas na dìcheallachd, agus cha b'ann idir drochd aiteas na leisgeineachd, no subhachas fior chonail luchd-na-sòghalachd. Bha a rathad fèin aig gach Seangan, agus, gun teagamh, ceann uidhe airidh air choireiginn d'a rèir sin aige cuideachd. Cha robh domhladas neo-iomchuidh, cha mhò purr-adh is pùcadh mi-mhodhail a chèile idir r'a fhaicinn anns a'bhaile; ach bàighealachd agus deagh-ghean air gach taobh, is a h-uile fear fa leth a'gabhail a rathaid fèin gun an aire is lughadh a thoirt do chàch, ceart mar gu'm biodh e leis fèin an tèis-meadhon pairc, an àite siubhail tre shràidean domhladach ceann-bhaile a dhùthcha. Cha chunnaic mise a leithid de shealladh taitneach iongantach riamh roimh sud, agus, leis an ionghnadh a bh'orm, air m'fhocal, cha mhòr nach do thuit na sùilean agam glan as mo cheann, nuair a thug mi fainear nach robh aon aca a bha toirt an aire is lughadh d'a leithid de shealladh neònach ainneamh agus is gann a chreidsinn e nach robh mise toirt seachad daibh mar a bha mi gabhail nan sràidean aca an cuideachd mo chompanaich. Coma co-dhiùbh, cha do ghabh iad clisgeadh nuair a choinnich sinn, cha mhò a rinn iad stad orra fèin gus amharc orm, mar is tric a ni na Persiaich nuair a chì iad dad no neach air bith is ainneamh leo ; ach, an àite sin, se a thachair gu'n gabhadh iad san uair gu math rianail cùirteil seachad oirnn, is sin gun smiod à beul no gluasad iongantais o làimh—ach dìreach focal no dhà de fhàilteachadh cumanta na dùthcha,
Na Seanganan
95
no cromadh cinn gu math caoimhneil modhail duinn.
" Is cùis fior iongantach leam a dh' fhaicinn mar cho beag aire sa tha na Seanganan a'toirt domh fèin," arsa mise.
" Cha ruig thu leas a bhi toirt ionghnaidh as a sin " fhreagair mo chompanach. " Sa cheud àite, tha muinntir a'bhaile so tuilleadh is cùirteil r'a leithid de nì a dheanamh agus amladh no imcheist a chur air coigreach air bith le bhi dearcadh an clàr an aodainn aca, a rèir dòigh mhi-mhodhail nan daoine. Rud eile; tha sinne daonnan tuilleadh is dripeil deanadach r'a leithid de ghiulan neo-fheumail neo-thoingisgeil a ghnàthachadh. Ach, cum air t'aghaidh, a charaid. Chan eil cead againn air stad no màirneal a dheanamh an so."
Mar sin, chum sinn air ar n-aghaidh feadh shraidean is ionadan a'bhaile, agus O nach robh gach dara sealladh a dh' èirich dhomh an sud a' tighinn gu math rium! Bha, mar a thuirt mi cheana, taighean mòra briagha air gach taobh dhiom, is lùchaistean nan uaislean—ma's ceart e a leithid de fhocal a charachadh d'an leithidean—air an rìomhachadh a thaobh an taobh am muigh air dòigh cho maiseach agus is urrainn do inntinn duine is beothachaile stuigte a thaobh aigne a mhac-meanachadh; ach, cho fad sa bha mo lèirsinn fèin a'dol, cha robh buthan ann, cha mhò taighean-tasgaidh de sheòrsa air bith—rud a thug orm fa .dheòidh, a ràdh,
96
Na Seanganan
"Nach tur neònach an gnothach, a charaid, nach bi mi faicinn buthan an so, cha mhò taighean-tasgaidh, no aitreabh sam bith eile a chaidh a thogail a dh' aon obair air son malairt is co-cheann-achd a ghiulan air an aghaidh ? "
Thuirt an Seangan, " Cha neònach idir an gnothach sin, do bhrìgh nach eil iad ann; agus an rud sin nach eil ann, ciamar is comasach an gnothach gu'm biodh tu-sa, no creutair air bith eile, ga fhaicinn ?  Chan eil buthan is an leithidean againn a chionn nach eil aon chuid cèird no marsantan a' tighinn beò nar measg.    Anns an dùthaich so againn, tha gach gnothach malairt is meur ceannachd uile gu lèir an làn glac aig na Staide, agus, mar sin, chan eil cead aig ar muinntir air co-cheannachd a dheanamh.   Tha taighean-tasgaidh agus an leithidean de aitreabh am pailteas againn •—mar a chì thu, gun teagamh, air do shon fèin mu'n ruith mòran aimsir seachad—ach tha iad so uile an seilbh is fo bhuaidh na Staide, a tha os cionn a h-uile nì is neach anns an t-saoghal so, agus a tha riaghladh a h-uile gnothach—ge b'e air bith cho beag no mòr sam bi e—chum leas ar muinntir air fad.   Ach, cum daonnan air t'aghaidh, a charaid, eagal gu'n tuit sinn fo mhi-thlachd aig na freiceadan."
Mar sin, ghabh sinn air ar n-aghaidh aon uair eile, is comhra gu math taitneach eadarainn a h-uile ceum de'n rathad. Ach, an ceann ùine bhig, se a thachair gu'n d'thuirt mo chompanach rium,
Na Seanganan
97
"Feumaidh mi nis dealachadh riut car seal. Tha gnothach àraidh agam ri thoirt gu gniomh anns an taigh ud shuas nach gabh idir seachnadh air an àm. Ach, cha bhi mise ach mionaid no dhà air falbh bhuat. Lean thusa, matà, ri deanamh sraidimeachd gu tapaidh clis a suas sa sìos na sràide so, gus am bi mi air m'ais. Bidh mise cho ealamh agus is urrainn domh a bhi."
Dh' fhalbh mo charaid; ach cha robh mise leam fèin ach ùine glè ghoirid, nuair a thug mi mothachadh do dhithis Sheangan, is treud mhòr anabarrach briagha de'n chrodh geal a chunnaic mi roimh rompa. Bha na Seanganan gan iomain air an aghaidh tre shràidean a'bhaile, agus rinn mise stad am choiseachd chum amharc orra. Is gann a rinn mi sud nuair a chuala mi fead àrd guaineach nan Seanganan làmh rium, agus an ath rud a dh' fhiosraich mi, b'e sin cleòca no brèid mhòr air choreiginn gu math trom tiugh a chur mu in' cheann, agus mo ghiulan air falbh gu ro luatha le cuideiginn nach robh idir faicsinneach dhomh.
Ruaraidh Arascain is Mhairr.
(R'a leantuinn.)
Mòid ha Cloinne.
£ HA iomadh bliadhna bho'n thòisich am farum " Suas* leis a' Ghaidhlig " ri bhi àir eigheach air fad agus leud na Gàidhealtachd, agus's iomadh dòigh à bha daoine cur air chois airson na crìche siiì a thoirt gu foirfeachd. Cha' n' eil teagamh sam bith agam nach' eil caochladh dhòighean 'g an cleachdadh aig an la 'n diugh airson cùisean ar cànain a chur air bonn ceart, agus nach 'eil toraidhean niòrà leantuinn nan oidhirpean sin, ach's e mo bheachd mur bi 'Ghaidhlig air a teagasg gti Ceart do'n òigridh 's na sgoiltean Gàidhealach nach bi adhartas a' chànain sin ach bochd truagh agus gun bheatha. 'S e glè bheag 'tha chuid as motha do'r Gàidheil a' saoilsinn do'ii Ghaidhlig. '8 e chanas iad, "Tha Gaidhlig gu leor againne. 'S e tha dhìth oirnn Beurla." Chà'ii urrainn cuid aca 'thuigsinn am feasd nach gabh a' Bheurla 'bhi air a h-ionnsachadh leosan aig nach eil ach a' Ghaidhlig ach troimh chladhan a' chànain sin air am bheil iad eòlach bho'n aige. Tha seanfhacal ag ràdh, " An car a tha's an t-seana mhaide 's duilich a thoirt às," agus ged do bheirte às e, 's dòcha gu'm briseadh e 'n a dhà leth, agus mar sin, 's ceart cho math dhuinn leigeadh leis na bodaich agus na cailleachan agus ar smuaintean a thionndadh a dh' ionnsuidh sgoilearan ar Gaidhealtachd,
Moid Ha Cloinne
agu§ fiaèhainn dè ghabhas deanamh riu-san's à' chùis so.
Cha d'thàinig an là beannaichte air ar sgoilean Gàidhealach fhathast anns am bi maighstir-sgoile Gàidhlig's gach gleann agus srath, agus fuaimean binn a' chànain sin air an uisneachadh ann a' bhi teagasg uile leasain an là. Ged nach d'thàinig's ionisidh maighstir-sgoile a th' againn's a' Ghàidhealtachd, agus faodaidh iad uile feum cubhaidh a dhèanamh do'n Ghaidhlig ann a' bhi brosnuchadh .inntinnean na cloinne gu smaoineachadh. Faodaidh iad òrain Ghaidhlig a theagasg dhoibh, agus tha fhios againn uile air an sùrd leis an seinn a' chlann na h-òrain sin, an coimeas ri fuinn bhlian nan òrain Bheurla, nach 'eil iad gu ceart a' gabhail gu cridhe. Faodaidh iad cuideachd cuid de oibribh nan bàird Ghàidhealach a thoirt dhoibh airson ionnsachadh air an teangaidh, agus tha leabhran glè laghach, do'n ainm Dàin Thaghte air a chur a mach leis a' Chomunn Ghàidhealach airson na criche so. Cha'n 'eil maighstir-sgoile Gàidhlig anns a' Ghàidhealtachd, tha mi Creidsinn, nach 'eil à' teagasg do'n chloinn am Biobull Gàidhlig a' leughadh, agus tha mi toilichte gu'm bheil " Dìleab i61ìns*àehaidh na Gaidhealtachd agus rian Eileanàin" (Highland and Islands Trust), a' toirt seachad duà% airson sin. Ma tha chlann fileanta ann an leughadh a' Bhiobuill Ghàidhlig far am fosgail e, cha dhroch sgoilearain Gàidhlig iad, agus tha e gu trie a' tachairt ma tha neach sgibealta ann an leugàdh cànain gu'm bi e math air a sgriobhadh aig
100
Moid na Cloinne
an aon àm. Tha mi comasach air a ràdh bho'm oidhirpean beaga fèin ann an teagasg sgriobhaidh na Gàidhlig, nach 'eil mòran saothair sam bith ann, sgriobhadh na Gàidhlig a theagasg do chlann aig am bheil i mar chànain mhaithreil. Na'm biodh eadhon deich mionaidean de'n leasan Bhiobuill gach là air a chur air leth airson beachachadh air litrichean na faclan, agus an dòigh anns am bheil cuid diubh air am briseadh sios troimh chleachdadh, cha b' fhada gus am biodh a chuid mhòir de'n chloinn gu math fileanta ann an sgriobhadh an cànain.
Ma dh' fhaodas gach maighstir-sgoile Gàidhealach an uibhir so a dheanamh airson teagaisg na Gàidhlig le ùghdarras agus cead Tighearnan Fhoghluim an Sassuinn, carson nach biodh Mòd beag aig gach aon aca 'n an sgoilean fèin. Cha chosgadh e ùine's cha chuireadh e ann am fiachan iad, agus bheireadh e misneach mhòr do'n chloinn. Cha bhiodh pàrant nach d'thoireadh dha sè sgillinn no tasdan airson dhuaisean do'n chloinn, agus nach bu thaitniche leo uile oidhche chiuil a' bhi aca's a' chlachan, agus tasdan no ochd-sgillinn diag a phàigheadh airson sin, agus cha b'fhada gus am biodh airgiod gu leòr an làmhan a' mhaighstir-sgoile airson dhuaisean. Tha mòran mhinistearan 'n ar Gàidhealtachd a bhiodh deonach agus toileach breith a thoirt aig Mòd beag mar so, agus ged do bhiodh na duaisean beag an toiseach agus na comh-fharpuisean tearc, 's ann a' tighinn ris a bhiodh iad gach bliadhna.   Bu ghlè mhath an
Moid na Cloinne
101
toiseach tòiseachadh comh-fharpuisean 's na nithean a dh' ainmich mi mar tha, leughadh a' Bhiobuill, eadar-theangachadh bho Ghàidhlig gu Beurla agus bho Beurla gu Gàidhlig, meomhair, seinn, agus's dòcha sniomh airson nan caileagan. 'N uair a dh' fhàsadh a' chlann fileanta ann an sgriobhadh na Gàidhlig, dh' fhaodadh duais a' bhi air a' toirt airson sgriobhaidh litreach Ghàidhlig, no airson cunntais an Gàidhlig air cuspair sam bith air am bheil a' chlann eòlach.
Tha fhios agam gur cubhaidh gu'm bi gach maighstir-sgoile Gaidhlig a' deanamh a dhleasdanais 's a' chùis so, agus tha mi cinnteach nach 'eil dòigh air an talamh is fheàrr airson blas a' thoirt do'n chloinn air a' Ghàidhhg, na na Mòid bheaga, agus duaisean beaga 'n an cois.
I. N. M.
BUTH-LEABHRAICHEAN GAIDHLIG GHLASCHO.
Folk Tales and Fairy Lore (Gàidhlig is Beurla),       ...   6/0 postachd 4sg
Am Fear-ciuil, Dàin, Orain, is Sgeulachdan, le Maceacbarn, 3/6 „ 4sg Robert Burns, Dàin is Luinneagan, esdar-theangaichte
do'n Gàidhlig Albaunach,     ...         ...         ... 7/6 „ 4sg
An Gath Spioradail, le Lorenzo Scupoli,     ...         ... 1/6 „ lsg
Sàr-obair nam Bàrd,      ...         ...         ...         ... 2/3 „ 4sg
Caraid nan Gaidheal, clo bhualadh ùr, N. Macleoid,   ... 5/0 „ 5sg
Orain is Dàin, le Donnachadh Bàn, clo-bhualadh ùr, ... 1/6 „ 3sg
Laoidhean, le Peadair Grannd,     ...         ...         ... 1/6 ,, 3sg
Clarsach an Doire, clo-bhualadh ùr, Niall Macleoid,   ... 3/6 „ 4sg
Eisereigh na seann Chanain Albannaich,    ...         ... 2/0 „ 3sg
Laoidhean is Dain Spioradail, le Murchadh Macleoid, 2/0 „ 2sg
Filidh nam Beann,       ...         ...         ...         ... 6sg „ lsg
Luinneagan Luaineach, le Coirneal Iain Mac-Ghriogair 3/6 „ 4sg
Dàin Iain Ghobha (dà leabhar: coimhlionta)            ... 7/0 „ 6sg
Laoidhean is òrain nan Gàidheal, le Mac-bheathainn, ... 2/6 ,, 4sg
Gaelic Psalmody, roghainnean, le Mac-bheathainn,    ... 1/0 ,, 3sg
The Celtic Lyre (Gàidhlig is Beurla),         ...         ... 3/0 „ 3sg
Orain Ghàidhlig, le C. R. Baptie, ...         ...         ... 1/0 „ 2sg
Ceòl nan Gàidheal, comhdaichte le tartan de shioda,
Mac-an-t-saoir,       ...          ...          ...          ... 1/6 „ lsg
An t-Oranaiche, le A. Mac-na-ceardadh,      ...         ... 10/6 ,, 5sg
Dana Oisein Mhic Fhinn, fo làimh an Oll: Mhic-Lachlainn 2/0 ,, 3sg
Dàin is Orain, le Mairi Chamshron,           ...      3/6 air 2/8 „ 3sg
Orain Ghàidhlig,, le Uilleam Ros, ...         ...         ... 1/6 „ 2sg
Eachdraidh a'Phrionnsa, no BliadhnaThearlaich,
clò-bhualadh ùr 5/0 „ 4sg
Na Daoine Sidhe, is Uirsgeulan eile,
comhla ri eadar-theangachadh gu Beurla, 1/6 „ 4sg
Gu'n d'thug i speis do'n Armunn, le Iain Mac-Cormaig, 1/0 „ 2sg
Cuairt an Eilthirich, le Iain Buinian,         ...         ... 1/6 „ 3sg
Baxter's "Call to the Unconverted,"         ...\    an 1/0 „ 2sg
Boston's "Four-fold State" (clo-bhualadhùr),/Gàidhlig 3/6 „ 4sg
Sgeulaiche nan Caol, le Iain Mac-Phaidein, ...         ... 2/6 „ 3sg
Oiteagan o'n Iar, le Iain Mac-Cormaig,       ...         ... 2/6 „ 3sg
Naidheachdan Fìrinneach ("Fionn"), dà leabLar, am fear 3/6 „ 4sg
Leabhar nan Cnoc,       ...         ...          ...         ... 2/6 ,, 3sg
Eachdraidh-beatha Iosa Chriosda, leis an Urr :
Iain Mac-Ruaraidh nach maireann 1/6 ,, 4sg Na h-Oidhchean Arabach (eadar-theangaichte gu Gàidhlig),'nan tri roinnean (paipear),         ...          ... 3/0 ,, 5sg
Bìobaill, Leabhraichean-ùrnaigh, etc., air prìsean glè iosal.
Cuir fios an diugh air a'Chlàr-leabhair againn. Tha e air a dheanamh a suas de cheithir-taobh-duilleig-thar-fhichead, is gheibhear a nasguidh is saor leis a' phost e. So an Clàr is coimhlionta agus is fhèarr a th'ann.
Alasdair Mac-Labhruinn agus a Mhac
Leabhar-reiceadairean Gaidhlig,
360-362 SRAID NAN EARRAGHAIDHEAL, GLASCHO.
3
Books for Scotsmen.
Thè Celtic Dragon Myth, in Gaelic and English, Henderson,	6/0—postage 4d	
History of the Highlands op Scotland, Skene and Macbain,	4/0	„     *d
The Highland Clans: Their History and Traditions, Skene,	4/0	„     4d
The Highlanders of Scotland: Origin, History and Antiquities,		„     6d
Manners and Customs.  New edition. In'2 vols...........	7/6	
History of the Highlands and Western Isles, Gregory,   ......	4/6	>'.    ±d
History of the Highlands and Gaelic Scotland, Mitchell,	12/6	6d.
Short History of the Highlands and Western Isles, Mackenzie,	5/0	,.    *d
Manners, Customs, and History of the Highlanders, Sir W. Scott,	1/9	»    W
Scottish Clans and their Tartans, 96 full-page plates.......	2/6	4d
Scottish Clans, Septs, and Regiments, 114 coloured tartan plates,	15 0	„     6d
Famous Battles of Scotland.  By Tytler.         ...   Special price,	1/0	3d
History of Clan Matheson.  By A. Mackenzie.  2nd edition,	15/0	6d
History of Clan Lindsay. By Mackay. Now out of print,	16/0	„     5d
History of Clan Cameron.  By Mackenzie.......       25/- for	15 0	6d
Gloomy Memories : or, Scottish Highland Clearances, Macleod,	1/0	„     3d
Deirdre : or, The Tale of the Cian Uisne.  By John Garmichael,   ...	3/6	»     3d
Evil Eye in the Western Highlands. By R. C. Maclaggan,	3/9	*à
Prophesies of the Brahan Seer.  By Mackenzie.  New edition   ...	1/0	.,     3d
Highland Superstitions.  By Alex. Macgregor.  Cloth, gilt top,   ...	2/0	„    3d
Highland Stories of Second Sight, Dreams, Clairvoyance, &c, ...	2d	„    id
Old Scottish Customs, Local and General.  By Guthrie,.	2/1	>.     *d
Unique Traditions of the South and West of Scotland.......	1/6	Id
The Laird of Logan, Tales of Wit and Humour,  364 pages,	1/6	*d
Humorous and Amusing Scottish Readings.  By A. G. Murdoch, ...	2/0	„    4d
Essays : The Old Highlands.  Introduction by Neil Munro,......	6/0	»    *d
The Literature of the Highlands.  By Magnus Maclean, M.A., ...	7/6	.     5d
The Literature of the Celt.  By Magnus Maclean, M.A........	7/6	.,    5d
Days of Deerstalking in the Scottish Highlands, Scrope,	5/6	„    5d
Sportsman's and Naturalist's Tour in Sutherland;-^. John,	2/6	„     3d
Life and Times of Prince Charles Stuart.  By A. C. Ewald,	1/9	,.     3d
Songs and Tales of St. Columba and his Age,       ........	6d	„     Id
Fearohair-a-Ghunna, the Ross-shire Wanderer, paper cover,	10	„    3d
Lyra Cbltica: an Anthology of Celtic Poetry. E. A. Shaiye,	6/0	4d
Poems of Ossian, English translation.  By James Macpherson,	2/0	3d
The Centenary Ossian. Notes.  Edited by Fionna Macleod,	5/0	„    4d
Songs and Poems of Rob Donn. New edition.  By Hew Morrison,	6/0	5d
Scottish Songs. Staff, piano accompaniments, 2/6.          In tartan,	3/6	„     4d
Piping for Bots.  A piper's primer to learn the bag-pipes.......	1/6	,.    3d
Maclan's Costumes of the Scottish Clans, 74 plates,        ......	6/0	Id
Maclan's Highlanders at Home, 24 plates A great work,.....	6 0	„     4d
Hately Wnddell's Psalms in Braid Scots,...............	1/6	»     3d
A Guid Anglo-Scots Dictionary, bound in tartan,   .........	2/3	2d
Jamieson's Dictionary of the Anglo-Scottish Language, new ed.,	12/6	7d
Gaelic and English Dictionaries and Grammars.
We have these at all prices.  Full details of these and many other books not mentioned here, will be found in our Catalogue of Highland and Gaelic Books, which will be sent to you free on receipt of address.
ALEX. MACLAREN & SON,
General Booksellers, 360 and 362 ARGYLE STREET, GLASGOW.
Air a chur am mach
Deas gu leughadh
An Cath Spioradail
•7
Le LORENTZO SCUPOLI.
Leugh na tha na paipearan ag radh m'a thìmchìoll.
" The translation is a masterpiece. The Gaelic is excellent throughout, the-orthography and the grammar being all that could be desired. The book is in shape and size handy enough to be quite conveniently carried in the pocket."
—Highland News.
" We have no doubt the work will meet with a hearty reception. It is clearly printed on good paper, in a handy size for the pocket."
—Glasgow Evening Times
" This translation is careful and scholarly, the rendering being throughout into idiomatic and readable Gaelic. The Book is neatly got up, and reflects credit on writer and publishers alike."— Aberdeen Journal.
" It is a valuable addition to Gaelic literature. ... It is admirable reading, and should receive the support of all Gaelic readers."—The Buteman.
" The Gaelic of this little volume is pure and idiomatic. The translation has been faithful to the Latin original, and under the distinguished editorship of Ruairidh Arascain is Mhàirr, the Scottish Catholic Press has issued at the modest price of Is. 6d., a volume which ought to be of interest to all Gaels-Catholic and Protestant alike—who love a language, which lends itself, as do-few others, to the aspirations of devotion."—Argyllshire Herald.
" The Gath Spiomdail is a good little book, which anyone might read with advantage; and it is pretty sure to have a wide class of readers amongst Catholics and Protestants."—Oban Times.
A phrìs, aon tasdan is sè sgillinn, no sè cents-deug thar fhichead, am fear, saor leis a' phost.
CUIR FIOS AIR SON  FIR AN  DIUGH  FEIN.
Faodar a cheannach, mar an ceudna, bho
A. MAC-LABHRUINN AGUS A MHAC,
360-363 Sraid nan Earraghaidheal, Glascho.
Tiodhlac na's fearr agus na's Freagarraiche air son caraid thall no bhos chan eil ann.
AN CLO-CHLAR CAITLIGEACH
26 AN T-SRAID ARD, PEAIRT.
-i — Mr* ~ tri&KCr
IGuTH na Bliadhn,
Leabhran raitheil da=theangach.
Is e cuspair an leabhrain so cùisean cudthromach an là'n diugh, a chum tairbhe nan Gàidheal, a dheasbud.   Tha sin ga dheanamh I dà chuid an Gàidhlig sam Beurla nan Sasunnach.
Bu chòir do gach neach a tha cur uigh anns a' Ghaidhealtachd is a' Ghàidhlig an leabhran so a leughadh do ghnàth.
Tha còrr is ceud taobh-duilleig anns an leabhran ainmeil so is tè dhiubh a' giùlan nan smuaintean is luachmhoire anns a' chainnt ealanta.
Tha guth na bliadhna air a chur am mach uair san ràithe, ag i a' phrìs bhliadhnail 5s., no $1.24 saor leis a'phost.
Ach faodar a cheannach aig ceann gach ràithe bho leabhar-reice no bho reiceadair phaipear-naidheachd.
" Boston " Plain,
Check, and Striped Cotton Elastic, Is p. pair Pliln Silk, 2s
P- pair. Postage id ]Wr pair
extni. If umlilo to obtain from jour liosta'5 write to
the vevet grip
1 Hachmn/Ra. Works torman, fr.E
olar-amais (An Geamhradh, 1911).
eirinn is albainn. am fearann agus cisean, lb a. m. e. ckol-seinn na tuatha, le c. m. p. the scottish national dress, by the hon. r. erskine. comhairle an athar ceannt, leis a'chraoibhin aoibhinn. an staid ghaidhealach, lb ruaraidh arascain is mhairr. the ancient faith of the welsh, by the rev. father thomas p. kane, s.j. "an coileach craobhach." a good gaelic society. correspondence.
hardy's
" Guth na Bliadhna has the saving grace of never being dull."—Oban Times. " Fascinating reading."- Highland News. " The articles throughout are of great interest and brilliantly written."—Ah Journal,
" The Editor of Guth na Bliadhna has enlisted the services of a body of contrlbI of marked ability. They are doing yeoman service in forming public opinio Dundee Advertiser.
" Is gasda e ri leughadh o'n cheud dhuilleig gus an tè mu dheireadh."--Oban 1 News.
" Guth na Bliadhna is, I have no hesitation in saying, superior to all the I periodical literature at present being published. It is impossible not to recognls admire the virility of its articles."— Q " in Stirling Sentinel.
Luchd-deanamh Cocoa agus Chocolate, fo ughdarras Sonrulchte—' DO'N RIGH. D0,N BHAN-R1QH.
agus DO PHRIONNSA NA CUIMRIDH.
pure concentrated
Hioeocu
aidh bharrall i so mu nlininn«n,ni.        ,_____i
air lead i, no an dèidh obair"hUa   ThVVjuS ?» a^ls beothachadh, na coluinn rraid mhoir a ifi air.' 0^ftftU&"£tìE^Jff JfcJfi -» * ¦*
S^ìfflrYlSSffi so n.?!Mn6ffla*T? «S su. air a„
GU TH   NA   BLIADHNA]
Air a chur am mach le
Bu Luchd-deanamh iad
do'n rich, oo'n bhan-rich, 00 phrionnsa na cuimrich,
AGUS DO'N T-SLUAGH, AM FAGUS AIR 200 BLIADHNA.
AONGHAS MACAOIDH, 43 Murray Place, Struibi
BROMPTON CONSUMPTION
AND
COUGH SPECIFIC.
Slanuigbear an sgamhain. An aghaidh Casdaich A' Chnatatn, agus Qalalr Cleibh. '
Bheir e faothaohadh grad agus leigheas cinnteach. Fhuair e nUdh'Sdr ITo£2 Lèighean an coitcheannas." B' ann le li°'*s "arfy (a bha Uair an SpUled.
bhaidh a' chungaldffso a te S"-nadt Air Mi aP" 2/9 aig ìeTsha";hos?Ungaidh n° »°?
hardy s
brompton cough lozenges.
°"-lh chu.n8aidh aB"s a' chungaidh cheart^ air a reic am bocsain a mhain-cha'n ann idir am pasgain. Bidh gach fean & a shu?i?««U> «> teisteas £
eltììl AlrTij lìllanfuaeradhhardy Depot—42 Waterloo Road, 8.E. Air a ghabhail leis na mor-uaislean.   " Air a reia anns gach buth a Of aig BOOT.
" Saoil an deanadh Hall's Wine math air bith dhomhsa ?
Chi mi gu'm bheil mòran iomraidh air; ach cha'n 'eil fhios agam co-dhiùbh tha no nach 'eil èifeachd ann."^
Sin na chuala lèigh a tha 'na charaid do Hall's Wine, beau-uasal ag ràdh an là roimhe'; agus an uair a bha e 'ga innseadh dhuinne, ars esan: " Tha e our ionghnaidh orm uiread de dhaoine d'an deanadh Hall's Wine sàr chòmhnadh 'nan càs, na'n rachadh iad m'a cheannach 's m'a ghabhail.
So agaibh cliù Hall's Wine. Fhuair e dearbhadh a sheas còrr is fichead bliadhna. Tha e air aideachadh le lèighean agus le mnathan-altruim gur mìorbhnileach mar chungaidh-leighis e a dh' aiseag slàinte do'n choluinn bhreòite, fhann. Tha sinn 'ga thoirt am folluis mar so, cha'n e mhàin a chum buannachd dhuinn fèin, ach a chum leas an t-sluaigh gu coitcheann, mar an ceudna. Ach, ged is e an dearbh fhìrinn a tha sinn ag innseadh, tha iad ann nach dean uiread is aon bhotul a dh' fheuchainn, ged is mòr am feum air.
Feadhainn tha fann, airtneulach a ghnàth. Feadhainn aig am bheil fuil thana. Feadhainn nach 'eil a' faighinn an Bàth cadail. Feadhainn a tha a ghnàth iomagaineach. Feadhainn nach urrainn am biadh a chnàmh gu ceart. Fanaidh iad mar tha iad fo'n luchd dàlais, nuair nach 'eu aca r'a dheanamh a chum togail a chur fodhpa, ach fios a chur air tòir botuil de Hall's Wink.
Nochdaidh a' cheud làn gloine de Hall's Wine an cumhachd a th' ann. Feuch thusa e. Iarr am botul mòr ùr air 3/6. 'S e is fearr agus is saoire. 89, Hall's Wine, Bow, London.
Clo-bhuailte le Milhk, Tankabill is Mbtbten, Crois an Eich, Peairt.